Η κρύπτη των Καπουτσίνων, Joseph Roth

Μαθητεία στη σκληρή πραγματικότητα

| 12/09/2015

ROTH-KRYPTHΗ κρύπτη των Καπουτσίνων, Joseph Roth, Mτφρ: Μαρία Αγγελίδου, Eκδ. Άγρα

Ένα επίμονο αίσθημα νοσταλγίας για μια εποχή οριστικά χαμένη είναι αυτό που αφήνει στον αναγνώστη το διάβασμα της Κρύπτης των Καπουτσίνων του Γιόζεφ Ροτ (1894-1939).  Γραμμένο λίγα χρόνια μετά το Εμβατήριο Ραντέτσκυ, το βιβλίο μοιάζει σαν μακρινός απόηχος αυτού του μεγάλου μυθιστορήματος. Αν στο Εμβατήριο ο Ροτ μας έδωσε, σε εικόνες απαράμιλλης μαεστρίας, τις τελευταίες δεκαετίες της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, εδώ, με ένα τρόπο επιγραμματικό, αφαιρετικό και σαν απροσχεδίαστο, παρακολουθούμε το τέλος της.

Ο ήρωας της νουβέλας –και αφηγητής-, που φέρει το βαρύ όνομα Φραγκίσκος Φερδινάνδος, μέλος της γνωστής μας από το Εμβατήριο Ραντέτσκυ οικογένειας των Τρόττα,  ζει στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου την ανέμελη ζωή των νεαρών γόνων της αριστοκρατίας της Βιέννης. Όπως ο έρωτας, έτσι και ο πόλεμος είναι γι’ αυτούς ένα παιχνίδι. Τιμούν τη φιλία και λατρεύουν τον ηλικιωμένο αυτοκράτορα. «Η ζωή μας πριν το Μεγάλο Πόλεμο ήταν όνειρο», θυμάται ο αφηγητής.

Συχνά και με πολλούς τρόπους μας  προετοιμάζει ο Ροτ για το τέλος που πλησιάζει: η εικόνα του θανάτου που σταυρώνει τα κοκαλιάρικα χέρια του πάνω από τα ποτήρια της χαρούμενης συντροφιάς επανέρχεται ξανά και ξανά. Ο Ροτ δεν ενδιαφέρεται για τον πόλεμο -δεν υπάρχουν στο έργο σκηνές μάχης-, παρά μόνο για τις επιπτώσεις του στις ζωές των ηρώων. Το κύμα της ιστορίας (διάλυση της αυτοκρατορίας, οικονομική καταστροφή, άνοδος του ναζισμού), παρασέρνει στο πέρασμά του τα πρόσωπα, που κινούνται στο περιθώριο των γεγονότων, ανίκανα να αντιδράσουν.  Με το τέλος του πολέμου ο νεαρός Τρόττα επιστρέφει «σε μια πατρίδα γερασμένη και συρρικνωμένη». Η πολυεθνική Αυστροουγγαρία δεν υπάρχει πια και ο Σλοβένος εξάδελφος Γιόζεφ Μπράνκο πρέπει να διασχίσει τα σύνορα πολλών χωρών για να πουλήσει τα κάστανά του. Το μέγαρο των Τρόττα, θύμα κι αυτό της οικονομικής κρίσης, μετατρέπεται σε πανσιόν.  Ο ήρωας έχει χάσει τα πάντα, έχει ενηλικιωθεί και είναι ικανός να κατανοήσει, όχι όμως και να δράσει. Η Κρύπτη είναι κατά κάποιο τρόπο ένα «μυθιστόρημα μαθητείας», όπως αναφέρει στην  εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εισαγωγή του ο M. Hoffmann.

Το βιβλίο τελειώνει με την ανακοίνωση της προσάρτησης της Αυστρίας στη ναζιστική Γερμανία (σε μια υπέροχα γκροτέσκα σκηνή στο Καφέ Λιντχάμμερ) και με το προσκύνημα του ήρωα στον υπόγειο τάφο των Αψβούργων -στην κρύπτη των Καπουτσίνων. «Πού να πάω τώρα εγώ, ένας Τρόττα;» Είναι ο συγγραφέας που μας απευθύνει αυτό το τελευταίο ερώτημα. Γεννημένος σε μια κωμόπολη της αυστριακής Γαλικίας, στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας, ο Ροτ μοιράζεται με τον ήρωά του την αβάσταχτη νοσταλγία για τη χαμένη πατρίδα, το «μεγάλο πολύχρωμο βασίλειο» του Φραγκίσκου Ιωσήφ. «Αγαπούσα αυτή την πατρίδα. Μου επέτρεπε να είμαι  πατριώτης και την ίδια στιγμή πολίτης του κόσμου», είχε γράψει, προλογίζοντας το Εμβατήριο Ραντέτσκυ. «Αγαπούσα τις αρετές και τις αξίες αυτής της πατρίδας, και σήμερα που έχει χαθεί οριστικά, αγαπώ ακόμη και τις ατέλειες και τις αδυναμίες της». Με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση ο Ροτ αποκτά «πρόσβαση στη δική του ευφυΐα, στη δική του αγωνία, στη δική του αξιοπρέπεια», γράφει ο Μ. Hofmann.

 Έχοντας διαπράξει το σφάλμα να συνδυάζει, όπως έλεγε, εβραϊκό αίμα με ευρωπαϊκό νου, ο Ροτ έγραψε, μετά το κάψιμο των βιβλίων του από τους ναζί το 1933: «Θα μιλήσω ξεκάθαρα: Το ευρωπαϊκό πνεύμα συνθηκολογεί. Συνθηκολογεί από αδυναμία, από νωθρότητα, από απάθεια, από έλλειψη φαντασίας (θα είναι το έργο κάποιας επόμενης γενιάς να καταδείξει τις αιτίες αυτής της ατιμωτικής συνθηκολόγησης)».

roth_big

Διεισδυτικός παρατηρητής της ανθρώπινης φύσης, ο Ροτ είναι πριν από οτιδήποτε άλλο ένας μεγάλος Ευρωπαίος συγγραφέας, στην παρέα των Τζόις, Κάφκα, Μούζιλ, Μαν. Ακόμα και σε ένα βιβλίο άνισο και με αρκετές συνθετικές αδυναμίες όπως Η Κρύπτη των Καπουτσίνων –ανήκει στα τελευταία κείμενά του, όταν η υγεία του ήταν ήδη κατεστραμμένη από το αλκοόλ και την απελπισία-, πλάθει σκηνές μεγάλης δύναμης και τύπους που μένουν καιρό στη μνήμη, όπως το υπέροχο πορτρέτο της μητέρας του αφηγητή.

Η γοητεία της γραφής του Ροτ, η χειρουργική ακρίβεια στην επιλογή της κατάλληλης λέξης, το σαρκαστικό και τρυφερά μελαγχολικό ύφος του, απαιτούν μεγάλη μεταφραστική δεξιότητα. Όπως και στα υπόλοιπα βιβλία του στις εκδόσεις  Άγρα, η μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου είναι υποδειγματική.

Vienna-Opernring