Επιστολές αναγνωστών / Αναδημοσιεύσεις απόψεων

Η «Μήδεια» revisited

Ο Νίκος Γραμματικός, αναβιώνει το αγέραστο ως πρότυπο κινηματογραφικό βίωμα

| 21/11/2016

Όταν ο Trier και ο Dreyer εικονογραφούν τους μινιμαλιστικούς εφιάλτες που παράγει η ιδέα της «Μήδειας», όταν δεκάδες θεατρικοί σκηνοθέτες προσπαθούν μοντέρνα και μεταμοντέρνα να την προσεγγίσουν, όταν οι πλαστικές τέχνες δίνουν μια εικόνα άλλοτε ανθρώπινη άλλοτε μυθική και ο ίδιος ο Goya θα μπορούσε να την αποδώσει σε κάποιον από τους τοίχους της αυτοεξορίας του, δίπλα στους άλλους «μαύρους πίνακες» του, και ενώ όλα αυτά κάπου φτάνουν ή και πουθενά, τότε λίγα μένουν – ή μπορεί και πολλά – να ειπωθούν. Σίγουρα όμως κάτι σπουδαία ουσιώδες και ανατρεπτικό κρύβεται πίσω από αυτή την παιδοκτόνο – όπως μα την διδάξαν – μέγαιρα.

Και εκεί ένας δικός μας και αγαπημένος κινηματογραφικός σκηνοθέτης ο Νίκος Γραμματικός την αναδομεί, ως ένα πανέμορφο κορίτσι που σε ένα αλλοτριωμένο κόσμο που «γαμιέται ο Δίας» όπως ο Ιάσωνας (σ.σ. Βαγγέλης Μουρίκης) λέει, αγωνία κάτω από το βάρος μιας αβάσταχτης κοινωνικής αδικίας. Ανέγγιχτος από το weird και το αλλόκοτο, ο Γραμματικός, επιστρέφει στην «ευρυπίδια» αποδόμηση των αρχαίων αξιών μέσω μιας αποδομικής, με την σειρά του, τοποθέτησης των σύγχρονων. Και καταφέρνει να μας πείσει για τον εξής απλό λόγο. Είναι ειλικρινής στις προθέσεις του, είναι γνήσιος, αυθεντικός και στραμμένος μέσα σε μια πηγαία λαϊκή ελληνικότητα.

medea_001

Τι ψάχνει να βρει, καθ’ όλη την διάρκεια της ταινίας, και ο ίδιος το αναρωτιέται. Εξαρχής, μοιάζει να ψάχνει, ζητώντας μια κάποια παρηγοριά μέσα στο κείμενο, να παλέψει τους προσωπικούς του δαίμονες. Κι αν δεν γνωρίζει από πού προέρχονται και γιατί υπάρχουν, κι αν δεν γνωρίζει την αφετηρία και το αίτιο τους, ωστόσο τους μάχεται, και το κάνει σε ένα ανοιχτό πεδίο μάχης, που ο μύθος και οι ιδέες του στήνουν τον δικό τους δρόμο εν τη γενέσει, έχοντας υπερβεί το αρχικώς δεδομένο, περιπλεκόμενες στις πιο διαφορετικές και πλατιές ερμηνείες. Και αν τούτη η μάχη τον καταβροχθίζει, διόλου δεν τον νοιάζει. Το προσπαθεί. Το σίγουρο είναι πως δεν μας προαναγγέλλει κανένα τελικό συμπέρασμα, μα μας αφήνει μετέωρους να το βρούμε πλάι του. Ο δρόμος που στρώνεται, δηλαδή, είναι μη προδιαγεγραμμένος. «Δεν υπάρχει οργή πιο φοβερή και αθεράπευτη από αυτή που γεννιέται ανάμεσα σε ανθρώπους που είχαν αγαπηθεί», μας λέει σε επανάληψη, μα θα ήταν αδικία να μέναμε σε αυτό και μόνο. Κάτι ισχυρότερο βράζει στις λέξεις.

Η ταινία για να λειτουργήσει δεν προϋποθέτει καμιά αρχική γνωσιακή βάση. Μπορούμε να γνωρίσουμε την «Μήδεια», ξεκάθαρα, δίχως να ανατρέξουμε πουθενά. Μας προτείνεται, σαφώς ανορθόδοξα, μα φρεσκότατη και με σαφήνεια. Άλλωστε, η απεραντοσύνη και ανοιχτοσύνη όπως είπα, των αινιγμάτων, των ερμηνειών και των ιδεών, δεν μπορούν να χωνευτούν σε μια εκ των έσω αμόλυντη μελέτη ή σε μια προυπάρχουσα γνώση. Λειτουργούν σωστότερα μάλλον, στον δρόμο της κοινωνικής, ηθικής και αξιακής εξέλιξης από το αρχαίο χθες στο μοντέρνο σήμερα.

Αυτό δεν σημαίνει πως λείπουν τα συστατικά στοιχεία της αρχαίας τραγωδίας. Παραμένουν στο τραπέζι, απτά προς άδραγμα και κάθε τύπου εκμετάλλευση, μα δεν αξιολογούνται. Αφήνονται να λειτουργήσουν εν μέσω μιας εκ νέου συνομιλίας με τον θεατή. Το λογικό και το παράλογο, το εκλογικευμένο και το αισθαντικό, η ζωή και η τέχνη είναι εδώ. Η αγάπη, η οργή, η αλαζονεία, η ενοχή, οι ιεραρχικές και εξουσιαστικές σχέσεις, η προδοσία, ο φθόνος, η ιδιοτέλεια, το ηρωικό και το ευτελές, το δράμα είναι επίσης παρόντα. Η δυσκολία του ατόμου να συνάψει σχέσεις με τους ανθρώπους, τον χρόνο, την μνήμη, την ανάγκη, η δυσκολία και η αγωνία να ζεις σε ένα κόσμο αφεντάδων, Μήδειων και των παραγόμενων απόνερων, νεκρών παιδιών, νεκρών προσδοκιών για ευτυχία, είναι εδώ. Η αδυναμία να συνομιλήσεις με αυτό που αγαπάς, είτε πρόσωπο, είτε έκφραση, είτε τέχνη, είτε καθημερινότητα, είτε ζωή, είναι εδώ και είναι όντως τραγωδία. Τραγωδία υπαρξιακή και πολιτική. Τραγωδία προσωπική και διαπλανητική. Ανατροπή του μύθου ή και επαναθεμελίωση σε νέους όρους; Μεταμοντερνισμός; ‘Η απλούστερα, ένα αίνιγμα, που τίθεται αιωνίως όποτε οι αντιθέσεις της ζωής είναι πιεστικά παρούσες;

medea_003

Το σίγουρο είναι πως το νήμα του αρχαίου κόσμου και πνεύματος, αν και χιλιομαδημένο, βαστάει ακόμη. Το κλασικό, το προγενέστερο έρχεται και αναπαράγεται στο παρόν, με νέα δυναμική. Ο Γραμματικός, δίχως να στήνει αδριάντες μπρος στην ιστορική σημαντικότητα, να προετοιμάζει παρελάσεις, ταμπούρλα και ταρατατζούμ, μα με μια παιγνιώδη, χιουμοριστική και ερασιτεχνική αγάπη για το καλλιτεχνικό τούτο εύρημα του παρελθόντος, αναμοχλεύει τις σκέψεις του για την ζωή. Εκμοντερνίζει δίχως να παραποιεί. Το επαναφέρει ως κάτι το αυθεντικό, πρωτότυπο, κατανοητό και άξαφνα αναγκαίο. Δίνει στο αρχαίο τραγικό δράμα επίκαιρη λαϊκότητα, όπως προτάσσει ίσως και το πρωτότυπο κείμενο του Ευριπίδη. Η Μήδεια ξεπερνά τον μύθο και την διδασκαλία και αποτελεί, εκ νέου, πολιτική πράξη.

Η νέα «Μήδεια» αποτελεί ένα αγωνιώδες, αυτογνωσιακό άρπισμα ενός μη επίδοξου καλλιτέχνη. Ο Γραμματικός, οι ηθοποιοί και εμείς μαζί τους, μετατρεπόμαστε σε αναζητητές που καταζητούνται και καταζητούν στα σκοτάδια και σε ένα θλιπτικό, μελαγχολικό, παρηκμασμένο σκηνικό, απαντήσεις. Είτε ως έρευνα και ρεπορτάζ που τίθενται τα ερωτήματα, είτε ως δραματουργική θεατρική πρόβα όπου θέτει υποθέσεις προς επιβεβαίωση, είτε ως μυθοπλαστική κινηματογραφική δραματοποίηση, που επιβεβαιώνει τα όποια συμπεράσματα. Ο Γραμματικός, βρίσκει στην ποιητική και θεατρική πράξη, στην κινηματογραφική πράξη, στην καθημερινή ζώσα πράξη, μια κοινή λειτουργία. Και μέσω αυτής αναζητάει την σπουδαιότητα και την ομορφιά, την ματαιότητα αλλά και τη αγαστή προσπάθεια της δημιουργίας, είτε καλλιτεχνικής είτε καθημερινής, ανθρώπινης. Και έτσι στον αγώνα για κατανόηση, στον αγώνα για έκφραση, στον αγώνα για αυτογνωσία, ο δημιουργός εμπλεκόμενος ενεργά στην έρευνα, βρίσκει προοδευτικά την δική του μοναδική και σίγουρα ανέλπιστη λύτρωση. Μια λύτρωση που υπερβαίνει το ατομικό μικρόκοσμο και τοποθετείται σε μια γενικευμένη σύγκρουση ιδεών. Μια λύτρωση, που παράλληλα, δεν είναι διόλου αποστασιοποιημένη και απομακρυσμένη από όλων την λύτρωση.

medea_002

Τώρα αν αυτό συντελεί στο να μιλάμε για κινηματογραφική ταινία με την κλασική και συμβατική έννοια του όρου, δεν μπορώ να απαντήσω. Δείτε την στην δική της εσωτερική εξέλιξη, στην δική της αυθύπαρκτη δυναμική, και ίσως οι απαντήσεις βρεθούν σε μια πορεία που και ο ίδιος ο Γραμματικός περπατά. Άλλωστε όπως ο σκηνοθέτης, οι ηθοποιοί και ο φίλος επιστήμονας Νίκος Χουρμουζιάδης που – κινηματογραφείται συγκινητικά στο έργο – μελέταγε ως στάση ζωής την “Μήδεια”, έτσι και εμείς δεν θα έπρεπε να αναζητούμε την αλήθεια πίσω από το κείμενο, την αλήθεια πίσω από το έργο, αλλά την αλήθεια του κειμένου και του έργου πίσω από την καθημερινότητα της ζωής μας.

Ο Αριστοτέλης, ως πρώιμος κριτικός τέχνης, τον Ευριπίδη τον είχε «αδειάσει». Για την αυθάδεια του στους ποιητικούς κανόνες, την αυθάδεια στα δραματουργικά στερεότυπα. Στα στερεότυπα, ηθικά και κοινωνικά, σα να λέμε. Τον είχε αδειάσει για την «επαναστατική» του διάθεση. Παρόλα αυτά, το εκτόπισμα αυτής του της διάθεσης, συνεχίζει να ξύνει το υπέδαφος και το έδαφος της δικής μας πραγματικότητας. Το βλέπουμε ζωντανό και άγριων διαθέσεων στις απόψεις των καθημερινών ανθρώπων που καταγράφονται στην κάμερα, στην αγωνία του σκηνοθέτη, στην έκπληξη όλων μας μπρος σε μια αρχαία αλλά και παρούσα αλήθεια.

Από 24 Νοεμβρίου στους κινηματογράφους σε διανομή Τριανόν

Γεννημένος το 1984 στην Λάρισα, εγκλωβισμένος για κάποια χρόνια στην Ιταλία, αντί να μάθει να ξυπνάει στις αίθουσες δικαστηρίων έμαθε να βρίσκεται στις αίθουσες κινηματογράφου καθώς και πίσω από φωτογραφικές μηχανές. Έκτοτε γράφει για ταινίες και για σινεμά (καθώς και για ό,τι άλλο σκέφτεται) και φωτογραφίζει για φωτορεπορτάζ και για ευχαρίστηση. Είναι μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ), της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI) και της Επιτροπής κρίσης και αξιολόγησης του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (ΕΕΤΕ).