Η μυθολογία του Εγγονόπουλου

Ο μύθος ως βάση του εικαστικού του σύμπαντος

| 02/04/2018

Οι ελληνικοί μύθοι και οι παραλλαγές τους, χρωστούν την αθανασία τους στους δεκατέσσερις αιώνες που καλλιεργήθηκαν στους τόπους που γεννήθηκαν και στους επικούς, λυρικούς και δραματικούς ποιητές που θέλησαν να τους διαιωνίσουν. Στους μύθους αποτυπώνονται πολλά στοιχεία του ελληνικού πνεύματος όπως η κατάφαση της ζωής, η αγωνιστική διάθεση, η λατρεία της ομορφιάς, και το ενδιαφέρον για το άνθρωπο και την ιδανική εικόνα του μέσα από κανόνες και αρχές. Η αρχαία ελληνική μυθολογία ξεπέρασε κάθε τοπικό και χρονικό σύνορο και έγινε ένα πνευματικό αγαθό πανανθρώπινο. Αποτελεί αστείρευτη πηγή έμπνευσης για κάθε μορφή τέχνης στην ιστορία του παγκόσμιου πολιτισμού. Έργα κεραμικής, γλυπτικής, τοιχογραφίες, πίνακες ζωγραφικής θεατρικά, χορογραφίες, ταινίες μαρτυρούν τη διαχρονική παρουσία των μύθων. Ο συμβολισμός είναι επίσης ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει την ελληνική μυθολογία

Οι σουρεαλιστές εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην ψυχαναλυτική ερμηνεία του μύθου και δημιούργησαν εικόνες εντελώς διαφορετικές από αυτές του παρελθόντος. Ο Νίκος Εγγονόπουλος (1907 – 1985) κύριος εκπρόσωπος του κινήματος και μοναδικός μεσοπολεμικός σουρεαλιστής ζωγράφος στη χώρα μας, τοποθετεί την ελληνική μυθολογία στη βάση της θεματικής του πυραμίδας. Ωστόσο δεν επιχειρεί την επιστροφή στις ρίζες με νοσταλγικό ή αρχαιολαγνικό τρόπο αλλά καταγράφει τους μύθους στην εποχή του μέσα από τις ανατρεπτικές, ονειρικές και ερωτικές διαστάσεις τους. Ο Εγγονόπουλος με την ιδιαίτερη εικαστική γραφή του προσεγγίζει τους θεούς, τους ήρωες, τους άθλους, τις πράξεις δίνοντας ένα δικό του νόημα και μια δική του εκδοχή στο μυθολογικό σύμπαν. Το ένα τέταρτο της ελεύθερης εικαστικής παραγωγής του Εγγονόπουλου αντλείται από την ελληνική μυθολογία, έργα τα οποία φιλοτεχνήθηκαν χωρίς υποχρεωτικές εικονογραφικές συμβάσεις.

εγγονοπουλοσ2

Όπως είναι γνωστό, ο Εγγονόπουλος κατέγραφε την αρχική του ιδέα για ένα έργο σε σκίτσα μικρών διαστάσεων σε χαρτί με υδατοχρώματα ή χρωματιστά μολύβια (bozetti). Στη συνέχεια επέλεγε τις διαστάσεις που θεωρούσε κατάλληλες για το έργο και έκανε το προσχέδιο με μολύβι. Στη συνέχεια το προσχέδιο μεταφερόταν στο μουσαμά με λάδια ή σε κάποιο άλλο υλικό (συνήθως χαρτόνι ή ξύλο) με τέμπερες. Σύμφωνα με την πρακτική αυτή το ίδιο θέμα υπάρχει σε τρεις παρεμφερείς ή πανομοιότυπες αποδόσεις.

Δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα κατά το οποίο Εγγονόπουλος ασχολείται με μυθολογικά θέματα ή πρόσωπα. Επίσης δεν υπάρχουν περίοδοι κατά τις οποίες η μυθολογική επιρροή να είναι έντονη αλλά ούτε και εντελώς απούσα.

εγγονοπουλος2

Εκτός από την περίοδο της Κατοχής και του Δεύτερου Παγκοσμίου πολέμου όπου η παραγωγή έργων είναι μειωμένη, ανά διετία υπάρχουν έργα που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με θεούς, ήρωες ή μύθους. Κάποιοι από αυτούς τον απασχολούν μια, δυο χρονιές και μετά χάνονται για πάντα, άλλοι εμφανίζονται μια φορά και επανέρχονται μετά από δεκαετίες με νέα οπτική και ύφος και οι περισσότεροι εμφανίζονται μια και μοναδική φορά. Οι μορφές του Ερμή και του Ορφέα συναντώνται συχνότερα στα έργα του.

Η μυθολογική μορφή του Ορφέα γοήτευσε ιδιαίτερα τον Εγγονόπουλο ο οποίος τον αποτύπωσε σε δεκατρείς διαφορετικές εκδοχές (εννέα φορές μόνον του και τέσσερις φορές με την Ευρυδίκη) σε διάστημα τριάντα χρόνων. Ο μύθος του Ορφέα συμβολίζει την ανθρώπινη δύναμη αλλά και την ανθρώπινη αδυναμία. Ο Ορφέας είναι ο θνητός που αψήφησε την απαγόρευση και τόλμησε να αντιμετωπίσει το άγνωστο. Ξεπέρασε όλες τις δυσκολίες αλλά τελικά η ανθρώπινη φύση του τον καταδίκασε. Σύμβολο του μαχητή που είναι ικανός να αντιμετωπίσει επιτυχώς το «ύψιστον Άλλον», αλλά αποτυγχάνει ως θύμα της ανικανότητάς του να ξεπεράσει τον ίδιο του τον εαυτό. Οι τέσσερις πρώτες απεικονίσεις του Ορφέα τοποθετούνται χρονικά την περίοδο 1938 – 1939 από τα πρώτα έργα του Εγγονόπουλου. Αμέσως μετά τον Ορφέα, ο θεός Ερμής καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση στις προτιμήσεις του Εγγονόπουλου και εμφανίζεται σε έντεκα έργα από το 1938 μέχρι το 1962. Ο πολυτάλαντος θεός συνδύαζε πολλές ιδιότητες όπως την επινοητικότητα, την ταχύτητα, την πονηριά, τη δολιότητα, συμμετέχει στους περισσότερους, από κάθε άλλο θεό, μύθους και αποδίδεται παραδοσιακά με φτερά στους ώμους, στα πέδιλα και στο χαρακτηριστικό του καπέλο τον πέτασον. Και στα έντεκα έργα του Εγγονόπουλου, ο Ερμής φορά τον πέτασον, τον οποίο, άλλοτε με φτερά και άλλοτε χωρίς, μας βοηθά να τον αναγνωρίσουμε.

εγγονοπουλος43

Ο Μινώταυρος εμφανίζεται επτά φορές σε διάστημα είκοσι χρόνων. Ο Μινώταυρος αποτέλεσε εμβληματική μορφή για τους σουρεαλιστές, σύμβολο ενός ζωώδους ερωτισμού, καρπός διεστραμμένης ερωτικής επιθυμίας και ανόσιας ένωσης, καταδικασμένος να τριγυρίζει στο σκοτεινό λαβύρινθο, σκοτώνοντας για να επιζήσει, θύμα και θύτης ταυτόχρονα. Ενέπνευσε πολλά κείμενα και εικαστικά έργα και με το όνομά του τιτλοφορήθηκε η έκθεση των σουρεαλιστών το 1934 στις Βρυξέλλες καθώς και το γνωστό περιοδικό τους «Minotaure»« (Φεβρ. 1933 – Μάιος 1939). Ο Θησέας επίσης εικονίζεται μαζί με τον Μινώταυρο στα έξι από τα επτά έργα. Άλλες μορφές στο έργο του Εγγονόπουλου είναι η Ιώ και ο Άργος, το μυθολογικό τέρας με τα εκατό μάτια, ο πιο διάσημος ήρωας της ελληνικής μυθολογίας, ο Ηρακλής, σε τρείς πίνακες , ο Ιάσων, οι Διόσκουροι, ο Ποσειδώνας, ο Κένταυρος, ο Ήφαιστος, η Αθηνά, ο Οιδίπους κ.ά..

Το ζωγραφικό σύμπαν του Εγγονόπουλου είναι μοναδικό και ιδιαίτερο δημιουργημένο από έντονες χρωματικές φιγούρες, αινιγματικές και τοποθετημένες σε ανορθόδοξους χώρους. Ο ονειρικός χαρακτήρας της τέχνης του, το παράλογο και η συμβολική, σουρεαλιστική αποτύπωσή του επιδέχεται πληθώρα ερμηνειών. Σε πολλές περιπτώσεις ο καλλιτέχνης απομακρύνεται από τις γνωστές εκδοχές των μύθων και δημιουργεί κάποιες δικές του, σε άλλες πάλι χρησιμοποιεί σε συνθέσεις του μυθολογικά πρόσωπα. Οι πίνακές του έχουν μια σκηνογραφική διάσταση σαν να πρωταγωνιστούν οι μορφές σε μια ονειρική παράσταση που έχει σταματήσει το χρόνο. Οι ιδιότυπες φιγούρες με τους ασύμμετρους όγκους και τα εκρηκτικά χρώματα πυροδοτούν τη φαντασία και ταξιδεύουν τους στοχασμούς. Οι ψυχαναλυτικές ερμηνείες και το ασυνείδητο έρχονται στο επίκεντρο και πλαισιώνουν τις συνθέσεις αποδίδοντάς τους μια μεταφυσική και εξώκοσμη διάσταση.

Βιβλιογραφία

1) Μυθολογία, Νίκος Εγγονόπουλος, εκδ. Ύψιλον, 2006.

2) Σχέδια και χρώματα (επιμ. Ερριέτη Εγγονοπούλου), εκδ. Ύψιλον (1996).

Η Κατερίνα Κοφφινά είναι πολιτισμολόγος. Σπούδασε «Ευρωπαϊκό Πολιτισμό» με μεταπτυχιακή εξειδίκευση στη Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και Εφαρμοσμένες Εικαστικές Τέχνες στις σχολές Βακαλό και Αrtes (πρώην Δοξιάδη). Έχει εργαστεί πολλά χρόνια στον αρχιτεκτονικό χώρο. Έχει συνεργαστεί με ιδρύματα και συλλόγους στην παραγωγή καλλιτεχνικών και ιστορικών προγραμμάτων, καθώς και με τα περιοδικά «Ιστορία - Πάπυρος», «Science Illustrated», «Ιστορικά Θέματα», "Πολίτες" «Το Περιοδικό». Είναι ιδρυτικό μέλος της Ομάδας Παραγωγής Δημόσιας Ιστορίας "hιστορισταί". Επίσης είναι μέλος και γραμματέας του Δ.Σ του Συλλόγου Πτυχιούχων Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.