Οδυσσέας Ελύτης: «Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας»

Το ζητούμενο στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη ήταν και είναι η εσωτερική σύγκρουση «Δημιουργίας – Αναδημιουργίας». Ο Ελύτης προβληματίζεται από το ξεκίνημα της ποιητικής του διαδρομής για το τι υπάρχει και τι δεν υπάρχει. Ο ποιητής είναι σίγουρος ότι το απτό και άμεσα ορατό, γεννιέται, πάλλεται, από την ενέργεια που του δίνουν στοιχεία κρυμμένα στη φύση. Το χάδι του ανέμου, η ζεστασιά της ηλιαχτίδας, η καθαρότητα του νερού, η δοκιμασία των βράχων, μεταφέρουν το μυστικό του κόσμου. Με τον λόγο του φτάνει στην αρχή της Δημιουργίας και στη συνέχεια της, την Αναδημιουργία. Στην ουσία μας αποκαλύπτει την αέναη σχάση ύλης – πνεύματος.

Η ποιητική συλλογή «Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας» αποτελεί σημείο καμπής για τον Ελύτη. Ο ποιητής έχει βραβευθεί το 1979 με Νόμπελ Λογοτεχνίας. Η κορύφωση στη μέχρι τότε πορεία του. Ο δρόμος που έχει χαράξει είναι αυτός της εξωστρέφειας, της τόλμης, του πάθους, της πίστης. Ητοι, της αποτύπωσης του κάλλους, που ξεκινά από την αρχαία Ελλάδα, στη φύση, της γενναιότητας στις δύσκολες στιγμές που αγκαλιάζουν τον θάνατο, της ομορφιάς στον έρωτα και της ταπεινότητας στην πιο μεγάλη δημιουργία. Ο Ελύτης μας δίνει τους «Προσανατολισμούς», το «Ασμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας», το «Αξιον Εστί», τις «Εξι και μία τύψεις», το «Ο ήλιος ο ηλιάτορας», «Το φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά», «Το μονόγραμμα», «Τα Ρω του έρωτα», τη «Μαρία Νεφέλη». Όταν κυκλοφόρησαν «Τα τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας» (1982) ο κόσμος θα έβλεπε τον Ελύτη να ανακαλύπτει, τουλάχιστον να προσπαθεί, τις ρίζες του κόσμου τούτου.

Μετείκασμα του «Αξιον Εστί»

Ο Ελύτης σε αυτή τη συλλογή στρέφεται στον εαυτό του, στον πυρήνα της ύπαρξής του για να ατενίσει το άπειρο. Το σκοτάδι του χάους που κρύβει μέσα του τον κόσμο μας. Διαβάζοντας «Τα τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας» αισθάνεσαι ότι είναι το πρελούδιο του «Άξιον Εστί» ή το μετείκασμά του. Σαν να «μεταφράζεται» ο στίχος:

Νυν Νυν το μηδέν και Αιέν ο κόσμος ο μικρός, ο Μέγας!

Αν θέλαμε να κατηγοριοποιήσουμε αυτή τη συλλογή θα μπορούσαμε να πούμε ότι ανήκει στη «φιλοσοφική ποίηση». Αυθαίρετο και αδόκιμο, αλλά οι στίχοι και κυρίως το νοηματοδοτικό πλαίσιο, μας οδηγούν στον «Φιλόσοφο Ελύτη». Εξάλλου, έτσι τον υποδέχτηκε και η κριτική της εποχής του. Ορθώς, μια και εδώ δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με την αποκωδικοποίηση των πραγμάτων και των στοιχείων, αλλά με την ουσία αυτών. Και δεν αοριστολογούμε, αφού στις τρεις ενότητες του ποιητικού σώματος αυτή μας αποτυπώνει ο Ελύτης. Για τον ποιητή το τί μας κινεί, τί μας δίνει πνοή, ζωή, δεν ανήκει μόνο στη σφαίρα του υπερφυσικού. Όχι. Είναι δίπλα μας, πάνω μας, παντού. Η ποίηση του Ελύτη είναι η ενόραση που χρειαζόμαστε για να δούμε το φως των μορίων που απαρτίζουν την ύλη και τροφοδοτούν το πνεύμα.

Στα «Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας» διαβάζουμε για το μηδέν, το ένα, το άπειρο. Ο Ελύτης μας το αποτυπώνει και στον τρόπο που δομεί την κάθε στροφή. Η αρχιτεκτονική του ποιήματος εκφράζει το αυθόρμητο και την ίδια ώρα την πειθαρχία του δημιουργού. Υπάρχουν λέξεις που «δένουν» μεγάλες στιχουργικές ενότητες, που λειτουργούν σε πολλές κατευθύνσεις, ενώ η διάταξή τους καθιστά τα σημεία στίξης περιττά. Πάνω απ’ όλα όμως, ο Ελύτης τοποθετεί σε καίρια σημεία στίχους για να δώσει κίνηση στον λόγο και να εξωτερικεύσει την εσωτερικότητα του λόγου (του).

Όχι τέλος, υστερόγραφο

Κάθε ενότητα αποτελείται από εφτά ποιητικές παραγράφους. Η πρώτη φέρει τίτλο «Ο κήπος βλέπει». Γράφει στην αρχή πως συντελεσμένη κείται η Τελειότητα και αυτήν αναζητά, σε αυτήν ομνύει, αυτήν θέλει να δωρίσει στην ανθρωπότητα κι ας είναι άπιαστη. Για να γίνει όμως αυτό, ο άνθρωπος πρέπει να αναγεννηθεί. Να αφήσει τη ματιά του σύμπαντος, του κήπου, να τον διαπεράσει., να ακούσει τους ήχους των χρωμάτων και να μετρήσει αντίστροφα. Μαρασμός/ ακμή/ ξύπνημα. Να δει την Κόρη να κατεβαίνει φέρνοντας τον άνεμο σ’ ένα πανέρι. Στο τέλος θα μπορέσει να αντιγράψει τα Ασύλληπτα, γιατί ό,τι βλέπεις, νιώθεις, σου προσφέρεται.

Η δεύτερη είναι το «Αμύγδαλο του κόσμου» και είναι αυτό που παραμένει αδάγκωτο. Εκεί βρίσκεται το άλλο εγώ. Ζωντανεύει ισορροπώντας σε φαντασία – πραγματικότητα και αναζητά ένα σύμπαν σωτήριο. Ο νέος άνθρωπος θα πορευθεί στο άπειρο με ελάχιστα, αλλά θα πρέπει να προσέξει να μην εγκλωβιστεί στο Ακέραιο. Όπως έχει προειδοποιήσει στη «Μαρία Νεφέλη» πρέπει να κάνει άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά για να πάρει το δάκρυ του τους δρόμους του ουρανού. Ξέρει ότι είναι ολομόναχος κρέμομαι από τους καιρούς του Ηράκλειτου αλλά πατώντας το φως των αστεριών φωτίζει τον δρόμο για επικοινωνία με τον Θεό. Ο «ελυτικός άνθρωπος» πάει πέρα από τον καθορισμένο χρόνο και χώρο και στην τελειότητα των κυμάτων θα βρει το μυστικό της αθανασίας.

Στην τρίτη ενότητα θα αφεθεί ελεύθερος να σκέφτεται, να πράττει Ad Libitum. Σε έναν κόσμο που δεν είναι δικός του, σε ένα κολασμένο τοπίο θα πρέπει να συνειδητοποιήσει τη ματαιότητα του. Κάθε πράξη, ενέργεια και ποίηση. Την ίδια στιγμή όμως και βάσανο, μια και πρέπει να βρίσκει πάντα τη φωνή του, τη Μούσα. Ζητούμενο είναι η έμπνευση, το θεϊκό άγγελμα. Κάποια μη χτυπημένη από κανέναν Ομορφιά. Τα πάντα κρύβονται στη γλώσσα μας.

Η συλλογή τελειώνει με κάτι που δεν συνηθίζει ο Ελύτης. Με υστερόγραφο. Εκεί, αυτοσαρκαζόμενος, αναδεικνύει τη σοφία του βίου και της σκέψης του και παροτρύνει τον αναγνώστη να ψάχνει πάντα την αρχή. Να αναζητά το εγώ στο όλον του σύμπαντος.

Info: «Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας», προμετωπίδα William Pownall, Εκδ. Ικαρος.