Οικολογικά κινήματα- μια απαραίτητη περιοδολόγηση της πάλης για το αυτονόητα δοσμένο

Το χρονικό των οικολογικών κινημάτων από το 33ο τεύχος των αναιρέσεων

| 15/01/2018

Πολλές φορές σε περιόδους κρίσης παρατηρείται μια υποχώρηση στο οικολογικό κίνημα από την άποψη ότι προέχουν βασικότερα ζητήματα που χρήζουν πολιτικής υπεράσπισης. Η γενική αυτή παραδοχή- σε µεγάλο βαθµό δικαιολογηµένη- είναι εξαιρετικά απόλυτη και απλουστευτική για να την υιοθετήσουµε αναντίρρητα. Παρ΄όλα αυτά διαφαίνεται μια τάση που διέπει και το εργατικό κίνημα, ότι δηλαδή τα κοινωνικά κινήµατα γνωρίζουν ύφεση την περίοδο της κορύφωσης της κρίσης και ξαναζωντανεύουν µε τα πρώτα δείγµατα ανάκαµψης. Το παρόν άρθρο θα επιχειρήσει μια συνοπτική καταγραφή όλων των κινηματικών εστιών που προέκυψαν σε Ελλάδα και εξωτερικό σχετικά με ζητήματα οικολογίας και περιβάλλοντος.

Οι απαρχές

Ο άνθρωπος ως κατακτητής(;) των φυσικών στοιχείων στο ρεύμα του Ρομαντισμού.

Το ζήτημα της προστασίας της φύσης και του φυσικού περιβάλλοντος ιεραρχούνταν πάντα ψηλά από τον άνθρωπο, σε σημείο που να την θεοποιεί ιδιαίτερα στα πρώιμα χρόνια της ανθρωπότητας . Η στενή σχέση ανθρώπου και φύσης αν και θεωρείται δεδομένη εκείνα τα χρόνια, δεν έχει αφήσει κάποιου είδους πληροφορίες που να καταδεικνύουν την ύπαρξη κάποιας συλλογικής κινητοποίησης.

Έτσι, η πρώτη καταγραφή πολιτικής δράσης σε επίπεδο ακτιβισμού σχετικά με το περιβάλλον τοποθετείται στην Ινδία το 1730 με το «κίνημα των Bishnoi».  Η πίστη Bishnoi είναι μια θρησκευτική παρέκκλιση του Ινδουισμού που βασίζεται σε 29 αρχές, οι περισσότερες από τις οποίες προάγουν την οικολογία . Η θρησκεία ιδρύθηκε από τον Guru Maharaj Jambaji το 1485 μ.Χ. στην Ινδία και  οδήγησε σε μια παράδοση αρμονίας με την τοπική οικολογία: στη μέση μιας άγονης ερήμου , οι Bishnois ήταν γνωστοί για την καλλιέργεια πλούσιας βλάστησης, τη φροντίδα των ζώων και τη συλλογή πόσιμου νερού. Το 1730, σχεδόν 300 χρόνια μετά, ο maharajah (βασιλιάς) ήθελε να χτίσει ένα νέο ανάκτορο και έστειλε στρατιώτες να μαζέψουν ξύλα από την δασική περιοχή κοντά στο χωριό των Bishnoi .Όταν οι άντρες του βασιλιά άρχισαν να κόβουν τα δέντρα, οι Bishnoi διαμαρτυρήθηκαν αλλά αγνοήθηκαν από τους στρατιώτες, οι οποίοι ήταν υπό βασιλικές διαταγές .Οι  χωρικοί αντέδρασαν και έτσι αγκάλιασαν κυριολεκτικά τα δέντρα και ενθάρρυναν και άλλους να το κάνουν λέγοντας: «Ένα κομμένο κεφάλι είναι φθηνότερο από ένα κομμένο δέντρο». Κάθε χωρικός που αγκάλιασε ένα δέντρο, αποκεφαλίστηκε από τους στρατιώτες και έτσι μαρτύρησαν 363 χωρικοί Bishnoi στο όνομα του ιερού τους δάσους . Λίγο αργότερα, ο maharajah έσπευσε στο χωριό και ζήτησε συγγνώμη, διατάζοντας τους στρατιώτες να σταματήσουν τις εργασίες υλοτομίας και  χαρακτήρισε το κράτος Bishnoi ως προστατευόμενη περιοχή, απαγορεύοντας τη βλάβη σε δέντρα και ζώα, με τη νομοθεσία αυτή να υπάρχει μέχρι σήμερα στην περιοχή[1]. Γενικά η Ινδία θα μας απασχολήσει ιδιαίτερα από την άποψη ότι το θρησκευτικό αίσθημα υπήρξε γενικότερα πυροδότης αυθόρμητων εξεγέρσεων για περιβαλλοντικά ζητήματα που πολλές φορές συνάντησαν και έντονη καταστολή.

Στην άλλη πλευρά της υφηλίου, στην Ευρώπη, συντελούνταν μια διαφορετική διαδικασία. Η Βιομηχανική Επανάσταση σηματοδότησε την μετάβαση σε ένα ώριμο βιομηχανικό καπιταλισμό, κάνοντας τον φεουδαρχικό κόσμο να μοιάζει πια παρελθόν. Από πολύ καιρό ήδη οι πόλεις είχαν πάρει την θέση των φεουδαρχικών κάστρων και είχαν γίνει τα νέα κέντρα της βιοτεχνίας και της παραγωγής. Η εποχή της πρώτης συσσώρευσης του κεφαλαίου είχε περάσει οριστικά και η ανθρωπότητα έβαινε ολοταχώς σε ένα σύστημα παραγωγής του μεγάλου κεφαλαίου. Η ανακάλυψη του ατμού οδήγησε σε μεγάλη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και μια άνευ προηγουμένου αύξηση της παραγωγικότητας[2].  Η ατμομηχανή του Γουάτ ήταν αυτή που έθεσε τις βάσεις της εκμηχάνισης της παραγωγής στο εργοστάσιο, επιφέροντας μια απλοποίηση στην παραγωγική διαδικασία και μεταθέτοντας το κέντρο της παραγωγής από τα χέρια των εργατών στα γρανάζια των μηχανημάτων. Με βάση την «Κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» για το 1840 που περιγράφει ο Ένγκελς, η ζωή του εργατικού πληθυσμού ήταν η εξής: 12ωρη εργασία, χαμηλός μισθός, ανθυγιεινή στέγη, καμία κοινωνική ασφάλιση, υψηλή θνησιμότητα και μόνιμος φόβος ανεργίας.

Η αυγή του 19ου αιώνα σήμαινε ακόμα πιο βάρβαρη εκμετάλλευση των εργαζομένων, ανάμεσά τους γυναίκες και παιδιά, αλλά και την υπέρμετρη χρήση άνθρακα, δημιουργώντας μια αποπνικτική ατμόσφαιρα πάνω από τα αστικά κέντρα. Σε συνδυασμό με τον όλο και αυξανόμενο όγκο από μη επεξεργασμένα ανθρώπινα λύματα , η κατάσταση μετά το 1900 απαιτούσε μια πιο ορθολογική  διαχείριση. Αυτή προωθήθηκε μέσω μεταρρυθμίσεων και πολιτικών πιέσεων της αστικής μεσαίας τάξης και όχι μέσω εργατικών διεκδικήσεων γιατί ήταν τέτοια η εξαθλίωση και τόσο μειωμένα τα δικαιώματα που ήταν αδιανόητη η όποια εναντίωση ή διεκδίκηση(εκείνη την εποχή θα δημιουργούνταν τα πρώτα συνδικάτα και κόμματα). Έτσι έχουμε τους πρώτους περιβαλλοντικούς νόμους (Βρετανικά Alkali Acts, 1863 και  Sea Birds Preservation Act,1869) που σχετίζονται με τον έλεγχο των επιπέδων άνθρακα στην ατμόσφαιρα και την προστασία χλωρίδας και πανίδας από τέτοιες μολύνσεις. Παράλληλα δημιουργήθηκαν κλειστές κοινότητες για την προστασία της φύσης (Royal Society for the Protection of Birds, 1889) από μικροαστούς που αντιτίθονταν π.χ. στην χρήση συγκεκριμένων δερμάτων ζώων για γούνα και πίεσαν προς συγκεκριμένες νομοθετικές ρυθμίσεις. Τότε ήταν που δημιουργήθηκε και το κοινωνικοπολιτικό κίνημα της διατήρησης της ισορροπίας της φύσης (Conservation movement) με βάση της παρατηρήσεις βιοεπιστημόνων στις βρετανικές αποικίες της Ινδίας που παρουσίαζαν πλούσια βιοποικιλότητα [3].

 

Ο 20ος αιώνας και η στάση της ΕΣΣΔ

“Μην ξοδεύετε την φύση”, Σοβιετική αφίσα

Τον 20ο αιώνα φαίνεται να μαζικοποιείται το οικολογικό κίνημα και να αποκτά συνείδηση σχετικά με την προστασία των απειλούμενων ειδών. Στις ΗΠΑ, που άρχισαν να αποκτούν μια καίρια οικονομική και πολιτική θέση στον παγκόσμιο χάρτη, άρχισαν να δημιουργούνται τα πρώτα Εθνικά Πάρκα, να προάγεται η δασοπονία και να θεσπίζονται νόμοι προστασίας ειδών όπως για τον βίσωνα. Αυτή η κατάσταση ήρθε να ενταθεί μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, όπου έγινε γνωστή σε όλη την ανθρωπότητα η καταστροφική επίδρασή του στο φυσικό περιβάλλον και έτσι το 1948 ιδρύεται η Παγκόσμια οργάνωση για τη Φύση. Στην ΕΣΣΔ, η προστασία της φύσης ήταν κεντρικό ζήτημα για τους μπολσεβίκους γι’ αυτό και ο Λένιν το 1919 εισήγαγε το νόμο για τα κρατικά εθνικά πάρκα «zapovednick, δηλαδή περιοχές προορισμένες για επιστημονικές έρευνες και για τη διατήρηση της φύσης όπου απαγορεύονταν οποιαδήποτε ανθρώπινη παρέμβαση όπως ψάρεμα και κυνήγι[4].

 

Από τα 50s μέχρι σήμερα-Σύγχρονο περιβαλλοντικό κίνημα

Τα αποτελέσματα της βόμβας Ναπάλμ στον Πόλεμο του Βιετνάμ

Η δεκαετία του ’50-’70 στιγματίζεται από μεγάλες οικολογικές καταστροφές: τη χρήση εντομοκτόνου DDT που αποδείχθηκε καρκινογόνο, το λάθος στην βόμβα υδρογόνου που εξέθεσε Ιάπωνες ψαράδες στην ραδιενέργεια, τη πετρελαιοκηλίδα στις ακτές της Κορνουάλης και η δηλητηρίαση με υδράργυρο στον κόλπο της Μιναμάτα. Το κίνημα κατά των πυρηνικών γνωρίζει τεράστια απήχηση στην Αμερική, με μια τεράστια διαδήλωση στην Νέα Υόρκη 200.000 ατόμων. H περίοδος αυτή επέδρασε καθοριστικά στην συνείδηση του κόσμου και της νεολαίας και γέννησε το κίνημα των hippies. Την δεκαετία του ‘60 η αμερικανική κοινωνία χαρακτηριζόταν από την άνοδο του βιοτικού επιπέδου της μεσοαστικής οικογένειας, της κύριας ταξικής καταγωγής αυτών των νέων, την αύξηση του αριθμού των μεσοαστικών οικογενειών και την μετάθεση της ηλικίας στην οποία οι άνδρες έμπαιναν στη εργασία λόγω της εξάπλωσης των σπουδών. Αν παραβλέψουμε το πρότυπο ζωής που προέβαλλαν, δηλαδή φυγή από τα αστικά κέντρα και δημιουργία τοπικών «αυτόχθονων» αντικαπιταλιστικών κοινοτήτων αλλά ακόμα και την ίδια την πολυμορφία του κινήματος, τα αίτηματά τους προέδιδαν ψήγματα πολιτικοποίησης ασκώντας κριτική στη υπόλοιπη κοινωνία και δηλώνοντας ξεκάθαρα την αντίθεση τους στην ιμπεριαλιστική εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ . Έτσι πολλοί συμμετείχαν σε καθιστικές διαμαρτυρίες ενάντια στον φυλετικό ρατσισμό ή σε ειρηνικές πορείες υπέρ της ελευθερίας του λόγου ή ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ[5]. Η Ινδία το 1974 με το «Κίνημα Chipko» ενάντια στην καταστροφή των δασών πυροδότησε πλήθος ειρηνικών διαδηλώσεων, ενώ συνδέθηκε με τις αρχές του Gandhi που διακήρυτταν ισότιμη συμμετοχή ανδρών και γυναικών στον ακτιβισμό. Κατάφερε επίσης να αναδείξει την αποξένωση των τοπικών φυλών και τον ρατσισμό που υφίστανται, αποκτώντας ένα οικο-σοσιαλιστικό και οικο-φεμινιστικό πρόταγμα.

Την δεκαετία του ’90 στην ατζέντα του παγκόσμιου οικολογικού κινήματος προστέθηκε και το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής, της τρύπας του όζοντος και της όξινης βροχής, ενώ τότε πρωτοεμφανίστηκε η λογική της ανακύκλωσης. Νομοθετικά, τα Ηνωμένα Έθνη προώθησαν την «Ατζέντα 21» και την Συνθήκη του Κυότο, που από αυτήν αποχώρησαν οι ΗΠΑ ως τρίτη χώρα παγκοσμίως με την μεγαλύτερη εκπομπή αέριων ρύπων. H εμπειρία του ατυχήματος στο Chernobyl εκτός ότι υπήρξε αφορμή για μια ανεξέλεγκτη επίθεση στην ΕΣΣΔ, έδωσε νέες διαστάσεις στο ζήτημα της διαχείρισης της ραδιενέργειας και ήρθε να επαναληφθεί με το ατύχημα στην Φουκοσίμα το 2011.

Στην Ελλάδα, η κινητοποίηση των πολιτών ενάντια στην κατασκευή αεροδρομίου στα Μέγαρα (1973) θεωρείται ως η πρώτη περιβαλλοντική κινητοποίηση. Ακολούθησε η κινητοποίηση των κατοίκων της Πύλου (1975), λόγω της εκτεταμένης διαρροής πετρελαίου από διερχόμενο πλοίο και της Καρύστου (1977-79), ενάντια στην εγκατάσταση πυρηνικού εργοστασίου[6]. Τα τελευταία χρόνια το ζήτημα των ιδιωτικοποιήσεων στην διαχείριση πλουτοπαραγωγικών πηγών (Σκουριές Χαλκιδικής, λιγνίτης στην Πτολεμαΐδα, ξεπούλημα ΕΥΔΑΠ) και η αδιαφορία στην λήψη των απαραίτητων μέτρων προστασίας με αποτέλεσμα μεγάλες οικολογικές καταστροφές(πετρελαιοκηλίδα στον Σαρωνικό) φαίνεται να ευαισθητοποιούν τις τοπικές κοινωνίες, φέρνοντάς τες πολλές φορές σε σύγκρουση με τα ιδιωτικά συμφέροντα και δίνοντας έτσι πολιτική χροιά στον αγώνα τους.

Επιλογικά

Το οικολογικό ζήτημα και η ανάπτυξή του μέσα στα χρόνια πρέπει να ιδωθεί παράλληλα με την κατάσταση του εργατικού κινήματος και τις επιδιώξεις της εργατικής τάξης εν γένει σε κάθε ιστορική περίοδο. Παρά την όποια απολιτικοποίηση ή έστω έλλειψη αναβαθμισμένων αιτημάτων, μια οικολογική πολιτική στην βάση των νέων τεχνολογικών ανακαλύψεων και της ανανεώσιμης ενέργειας πρέπει να βρίσκεται ψηλά σε μια πολιτική ατζέντα. Την ίδια ώρα που ο καπιταλισμός  απομυζά και τις τελευταίες πηγές ενέργειας, μη χωρώντας παράλληλα στον εαυτό του, το ζήτημα της ισορροπίας του ανθρώπου με την φύση ως το «ανόργανο σώμα» του κατά τον Μαρξ, μπαίνει εμφατικά από την ίδια την πραγματικότητα.

 

 

[1] Gottlieb, Roger S. “Bishnois: Defenders of the Environment.” This Sacred Earth: Religion, Nature, Environment. Psychology Press, 1996.

[2]Κολοντάι, Αλεξάνδρα. “Το Γυναικείο Ζήτημα: από την πρωτόγονη κοινωνία στην σύγχρονη εποχή”, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 143-145

[3]Stebbing, E.P ,The Forests of India,1922,  σελ.72–81

[4] Tatiana R. Zaharchenko, Environmental Policy in the Soviet Union, The Process of Transformation, 17 Ecology L. Q. 455 (1990)

[5] Kennedy, Gordon, Children of the Sun: A Pictorial Anthology From Germany To California,(1998)

[6] Λεωνίδας Μανιάτης, Το χρονικό του Οικολογικού Κινήματος, oikologos.gr