Στήλη: Πριν τη λευκή σελίδα

Πριν τη λευκή σελίδα

«Ο αναρχικός τραπεζίτης» του Φερνάντο Πεσσόα

| 02/08/2015

Τι υπάρχει στο «πριν» κάθε συγγραφέα, κάθε ποιητή; Σαν αναγνώστες βρισκόμαστε πάντα στο «μετά», στη στιγμή που «περπατάει» το έργο τού κάθε λογοτέχνη. Τη στιγμή που κατεβάζουμε το βιβλίο από το ράφι και το ξεσκονίζουμε, ο δημιουργός «ξεσκονίζει» τις σκέψεις του, τις προσλαμβάνουσες και τα ερεθίσματα που θα οδηγήσουν το χέρι του στο χαρτί για να γράψει κάτι καινούριο. Η διαδικασία ίσως είναι επίπονη και κοπιαστική πνευματικά για τον ίδιο, όμως θέλουμε να συμμετάσχουμε. Το διάβασμα είναι απόλαυση, αλλά τι ήταν αυτό που άναψε τη σπίθα για να πάρει φωτιά η πένα και να «ζωντανέψει» η λευκή σελίδα; Ποια ήταν η αφορμή για να «γεννηθούν» τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Ψάχνουμε, βρίσκουμε και απαντάμε.

[hr]

Πορτρέτο της αίσθησης του σύμπαντος

[hr]

Φανταστείτε τον μεγαλύτερο καμβά χωρίς κανένα χρώμα πάνω του. Λευκός, κενός… Δίπλα του ένας άνθρωπος με τα χέρια του να στάζουν αδιάκοπα χρώματα. Ο καμβάς αρχίζει να λάμπει και να γίνεται ένα με τις πολύχρωμες σταγόνες. Αυτό που ήταν τα πάντα, έγινε παντοτινό τίποτα χαμένο στο μεγαλείο ενός ατόμου που ρουφάει το τοπίο. Εξωτερικό-εσωτερικό. Του αρκεί, πια, ένα λεπτό κομμάτι χαρτί για να αποδώσει όσα λένε, υπαγορεύουν, επιβάλλουν τα χρώματα της φύσης, του ανθρώπου. Είναι ο άρχοντας του τίποτα. Είναι διάφανος. Το φιλτράρει μέσα από την ψυχή του και το διασπείρει προς πάσα κατεύθυνση. Το τίποτα είναι το μέγιστο από το ανεπαίσθητο αποτύπωμα του σύμπαντος. Ο άνθρωπος αυτός υπήρξε (;) και ήταν ο Φερνάντο Πεσσόα και «Ο αναρχικός τραπεζίτης» ένα υπέροχο πορτρέτο της αίσθησης του σύμπαντος. Ένας ατέρμονα πολλαπλασιασμένος λευκός πίνακας που χρωματίζει όσα τον περιβάλλουν.

Pessoacopo

[hr]

Πώς «γεννήθηκε» «Ο αναρχικός τραπεζίτης» του Φερνάντο Πεσσόα

[hr]

Το ερώτημα θα έπρεπε να απευθύνεται στον ίδιο τον Πεσσόα. Στην λογοτεχνική του οντότητα-κιβωτό. Κιβωτό πάμπολλων ετερωνύμων με τη δική τους καλλιτεχνική υπόσταση και όχι απλά παραπλανητικά σημάδια ενός εκκεντρικού συγγραφέα. Επειδή, όμως, η απάντηση σε αυτό θα χρειαζόταν ατελείωτα «σεντόνια», ας μείνουμε στον «Αναρχικό Τραπεζίτη», τον οποίο ο ίδιος χαρακτήρισε διαλεκτική σάτιρα.

Ο όρος μας βοηθά να κατανοήσουμε την πρόθεση του Πορτογάλου. Το έργο εκδόθηκε το 1922, σε μια δεκαετία καθόλου ήρεμη για τη χώρα. Αποκορύφωμα το πραξικόπημα του 1926, με επικεφαλής τον Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ.  Ο Πεσσόα έβλεπε την κυριαρχία των θεσμών πάνω στον άνθρωπο και αυτό τον θύμωνε. Δεν μπορούσε να δεχτεί ότι η γέννηση καθορίζει την προοπτική του ατόμου. Η κοινωνική τάξη. Τα λόγια του είναι χαρακτηριστικά:

Ένας γεννιέται γιος εκατομμυριούχου. Από την κούνια προστατευμένος ενάντια σε ατυχία που το χρήμα μπορεί να αποτρέψει ή να μετριάσει. Άλλος γεννιέται μέσα στη μιζέρια. Ένα στόμα στα πολλά που έχει να θρέψει μια οικογένεια. Ένας γεννιέται Κόμης, Μαρκήσιος και έχει τον σεβασμό όλων οτιδήποτε κι αν κάνει. Άλλος γεννιέται σαν εμένα και πρέπει να διασχίσει στενό μονοπάτι για να του φέρονται ως ανθρώπινο ον.

Ορισμένοι γεννιούνται σε περιβάλλον που τους επιτρέπει να σπουδάσουν, να ταξιδέψουν, να μάθουν. Να γίνουν, μπορεί να πει κάποιος, πιο έξυπνοι από αυτούς που ήταν φυσικά προικισμένοι.

Στην εκπαίδευση έπρεπε να καρφώσει την ελπίδα του ο άνθρωπος. Ο αναρχισμός μορφοποίησε αυτή τη συλλογιστική-οπτική και φαίνεται ότι μας έδωσε τον «Αναρχικό Τραπεζίτη». Σε αυτόν δείχνει ότι μπορούσε να πείσει ακόμα και φιγούρες. Πίσω από τον τραπεζίτη κρύβεται ο ίδιος ο Πεσσόα, ή τουλάχιστον ένα κομμάτι του εαυτού του. Έπαιζε με τους νόμους της λογικής και κάτι το αναρχικό μετέδιδε.

81Ae+uvyF+L

[hr]

Το παράλογο-λογικό

[hr]

Ο άκρατος εγωϊσμός του τραπεζίτη αντιστοιχεί στον άκρατο, πολυπρόσωπο, ατομικισμό του Πορτογάλου, από τον οποίο προκύπτει το αίτημα για την ιερότητα της ατομικής ελευθερίας. Τίποτα δεν μισούσε περισσότερο από την αυταρέσκεια και τη μονοπώληση του δίκιου, από τις πλειοψηφίες που τα βάζουν με τα άτομα εκμεταλλευόμενες τη συγκατάβαση τους. Η δύναμη του λόγου και των αριθμών. Πολλοί έναντι ενός. Όταν παρατηρούσε κάτι τέτοιο, παρενέβαινε, ριψοκινδυνεύοντας με την ισχύ των λόγων του. Θεωρούσε βλακεία να μην μπορεί κανείς να αντέξει την ένταση των αντιφάσεων και της διαφορετικότητας. Κι ήταν φυσικό, αφού ο ίδιος έφτιαχνε αντιφάσεις και αντιθέσεις. Οι απόψεις του για τα πολιτικά πράγματα της εποχής δεν ήταν παρά έκφραση του ενδιαφέροντος του για την πατρίδα. Την ίδια στιγμή ήταν έτοιμος να δεχτεί πιθανά λάθη ή να αναζητήσει αλλού το φως της αλήθειας.

Το έργο απώθησε τους μελετητές του. Μάλλον γιατί δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν έναν τόσο πρωτοποριακό τρόπο σκέψης. Ελάχιστοι επιχείρησαν να κατανοήσουν αυτήν τη δουλειά του. Η επισήμανση από τον ίδιο περί διαλεκτικής σάτιρας συμπυκνώνει το τελικό πνευματικό προϊόν του τραπεζίτη. Ο Πεσσόα χρησιμοποιεί το πλατωνικό μοτίβο για να αναπτύξει την ιστορία του. Ο λόγος του ανώνυμου τραπεζίτη είναι επαγωγικός και κατηχητικός. Ασταμάτητος. Ο διάλογος με τον φίλο του μας φέρνει στο νου τη μέθοδο του Σωκράτη. Οι απλές και «αθώες» ερωτήσεις οδηγούν τον τραπεζίτη στην αποκάλυψη της αναρχικής του φιλοσοφίας. Υποστήριζε ότι ήταν και στη θεωρία και στην πράξη αναρχικός. Η τεκμηρίωση της θέσης του ανατρέπει τα στερεότυπα και πραγματικά ανεβαίνει στο πνεύμα του αναρχισμού. Άσχετα αν διαφωνεί κανείς με τη συλλογιστική του. Ο τραπεζίτης φτάνει στην ελευθερία και την απαλλαγή από τα δεσμά των κοινωνικών θεσμών μέσω του χρήματος! Τόσο παράλογο, που η λογική μεταμορφώνεται σε αυτό.

183081

[hr]

Να ξεκινήσει η ελευθερία

[hr]

Οι ερμηνείες από «ειδικούς» πολλές.  Μία ήταν να διαβαστεί το έργο του Πεσσόα ως κριτική στις λογικές μορφές λόγου με τον αναρχικό τραπεζίτη το μέσο για την πραγματικότητα. Μία άλλη επισημαίνει μυστηριώδεις ομοιότητες με το έργο «The Portrait of Mr. W.H» του Οσκαρ Ουάιλντ. Η δογματική δέσμευση σε μια σειρά αρχών φθίνει στον παραλογισμό στην πράξη, με την ανάλυση του Πεσσόα για τον αναρχισμό να μεταλλάσσεται σε απολογία του καπιταλισμού. Για κάποιους, ο Πορτογάλος όδευε προς τα ετερώνυμα του. Το μήνυμα, όμως, είναι κρυμμένο. Το βαρύ, αόρατο πέπλο της άγνοιας σηκώνεται μόνο αν μορφωθείς και δεν αποδεχτείς την κοινωνική, χαμηλή, θέση που σου επιβάλλουν. Η άγνοια πρέπει να σπάσει για να ξεκινήσει ο λόγος και η πράξη της ελευθερίας.

13539973

[hr]

Πηγές

Φερνάντο Πεσσόα. Ο Αναρχικός Τραπεζίτης, μτφρ. Γιάννης Κοιλής, εκδ. γράμματα

Brown University. “Is Achieving Freedom About Making a Lot of Money?

An Interpretation of Fernando Pessoa’s The Anarchist Banker”

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1980. Σπούδασε αθλητική δημοσιογραφία και παρά την αγάπη και την ενασχόλησή του με τη λογοτεχνία, συνεχίζει να ασχολείται με το αθλητικό ρεπορτάζ. Έχει εργαστεί σε εφημερίδες, περιοδικά, ραδιοφωνικούς σταθμούς, κάνοντας βιβλιοπαρουσιάσεις