Ασθένεια του σύγχρονου κόσμου: η αποξένωση

Κάποιες πλευρές του σύγχρονου κινηματογράφου με αφορμή το 58ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου

| 11/11/2017

Σκηνή 58η: Δυστυχώς, ο κόσμος δεν είναι καλά. Είναι το πλέον σίγουρο. Οι άνθρωποι βρίσκονται δεκαετίες τώρα σε μια περίεργη κατάσταση, βάναυση και νοσηρή. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται κάθε στιγμή ακόμη περισσότερο. Οι άνθρωποι γεννιούνται, μεγαλώνουν και πεθαίνουν κυριαρχημένοι από μια αρρώστια που διακρίνεται εμφανώς στο βλέμμα τους, στο σφίξιμο των χειλιών τους, στις κινήσεις των χεριών τους. Τους βλέπουμε να πάνε πέρα δώθε, κάτι τους καταδιώκει αλλά δεν τρέχουν να του ξεφύγουν, κινούνται αέναα προς κάποιον σκοπό δίχως κάποια αφετηρία ή κάποια κατάληξη. Αναζητούν κάποια φλέβα χρυσού σε μια καθημερινή ρουτίνα. Μοιάζουν αδρανείς. Σπάνια βλέπουμε συνοδοιπόρους. Οι υπόλοιποι άνθρωποι είναι απειλή. Συντροφιά είναι η ίδια τους η σκέψη. Η όλη τους ύπαρξη είναι μια φιγούρα μελαγχολίας, πίκρας, απόγνωσης. Οι άνθρωποι του κόσμου μοιάζουν να είναι εξοργιστικά άρρωστοι: νιώθουν ανυπέρβλητη μοναξιά, είναι αποξενωμένοι από το οτιδήποτε. Νιώθουν αυτή τους την κατάσταση ατομικά ενώ αποτελεί ταυτόχρονα ένα συλλογικό και ανομολόγητο γεγονός. Fade out. Αυτό είναι ένα μεγάλο κομμάτι του σινεμά των ημερών μας, αυτό αναπαριστά, αυτό απεικονίζει, από αυτή την σύγχρονη κοινωνική ασθένεια ψάχνει να βρει διέξοδο και ωστόσο αδυνατεί να τα καταφέρει.

Η αποξένωση που κάποτε ο Antonioni – εκτός πολλών άλλων – της έδωσε την φιλμική της ακραία έκφραση, σταματά πλέον να είναι μια εξαιρετική υπόθεση μελέτης, μια κριτική αντίληψη σε ένα μεταπολεμικό κόσμο, μια πολιτική δήλωση κινηματογραφιστή που φλέρταρε με τον υπαρξισμό σκαλίζοντας βαθιά  στα φαινόμενα. Υπάρχει μια διαφοροποίηση μέσα στα χρόνια. Η αποξένωση κυριαρχούσε και τότε ωστόσο εμφανιζόταν ως ένα νέο κοινωνικό φαινόμενο στην Ευρώπη. Οι άνθρωποι – και λόγω ιστορικών συγκυριών – συνέχιζαν να αγκαλιάζονται αλληλέγγυα μπρος σε ό,τι η ζωή επέφερε ακόμη και μπρος στον πόλεμο και το φασισμό που την εξαθλίωνε στο έπακρο. Ο πολιτισμός δεν είχε εκπέσει. Κρατούσε κάπως τα μπόσικα. Η κοινωνική συνήθεια και η κοινωνική ανάγκη της συλλογικότητας, ως αμυντική και ως επιθετική δράση, ήταν ακόμη κρατούσα. Οι άνθρωποι ήταν άνθρωποι μονάχα αν κοιτούσαν συλλογικά προς κάπου και προς κάτι. Κι όμως η μοναξιά – αν και μη εμφανής – σιγόβραζε μέσα στις κοινωνίες τους. Και όταν αυτή φανέρωσε τα δόντια της, οι καλλιτέχνες την απεικόνισαν ως ένα τέρας που προετοιμάζεται για κανιβαλισμό. Οι καλλιτέχνες εκείνη ακριβώς την στιγμή μας προειδοποίησαν για το μέλλον αλλά η κοινωνική πραγματικότητα είχε άλλα σχέδια. Δεν βολεύεται έτσι εύκολα και δεν αναγνωρίζει τις όποιες προθέσεις των ανθρώπων. Δεν αλλάζει γνώμη. Η όποια προειδοποίηση έπεσε στο κενό. Αναγνώρισε ως απόλυτο στόχο της την πολυδιάσπαση του κόσμου σε δισεκατομμύρια μικρόκοσμους – τόσους όσοι και οι άνθρωποι σε τούτη την γη. Αυτό είναι το σινεμά των ημερών μας: Η απεικόνιση χιλιάδων αυτόνομων μικρόκοσμων. Cut.

02b

Ο 21ος αιώνας ήρθε και φύτρωσε στο έδαφος συνταρακτικών γεγονότων που καθόρισαν την ιστορία του 20ου. Ένας αιώνας που στο τέλος του βυθίστηκε σε αβυσσαλέα βάθη. Πόλεμοι, διάλυση κρατών, διάλυση ελπίδων, αναχαίτιση ιστορικών προσπαθειών για μια ιστορική ροή πιο ειρηνική και πολιτισμένη, πιο ελεύθερη. Διαμελισμένα πτώματα, διαμελισμένες συνειδήσεις, διαμελισμένοι άνθρωποι να προσπαθούν να σώσουν κάτι από την ανθρωπιά τους. Αυτή την φορά μονάχα σε στάση άμυνας. Άνθρωποι με όσο σθένος τους έμεινε αλλά τελικά ανήμποροι. Δεν κατάφεραν να συνδιαλλαχθούν με την κοινωνική πραγματικότητα. Συμβιβάστηκαν. Σταμάτησαν να επιζητούν την κοινή επαφή, να μιλούν την κοινή γλώσσα. Παραδόθηκαν δίχως να τους δοθεί τελεσίγραφο. Κι έτσι αποκαμωμένοι, συνειδησιακά ηττημένοι, βρήκαν θαλπωρή, ασφάλεια και σιγουριά στο καβούκι τους. Εκεί νομίσανε πως μπορούν να διαχειριστούν τα πάντα. Να τα φέρουν όλα στα μέτρα τους. Κανείς δεν παρεμβαίνει άλλωστε στον ιδιωτικό χώρο του αλλουνού. Η αποξένωση, λοιπόν, είναι ατομικό – και νομικά κατοχυρωμένο – δικαίωμα. Ιδανικό προς κατάκτηση. Παράγεται, πωλείται και αγοράζεται σαν προϊόν του καπιταλιστικού κόσμου και προτείνεται ως στόχος ευτυχίας.

Το σινεμά πλέον δεν χρειάζεται να μιλάει ακραία όπως έκανε κάποτε ο Antonioni. Μιλάει με πλήρη φυσικότητα για αυτή την κατάσταση. Την έχει εκλογικεύσει μα δεν την έχει συνηθίσει. Δεν την προσπερνάει. Την έχει πάντα ως δομικό στοιχείο, ως μια σταθερά, ως μια προϋπόθεση, ως δεδομένο, ως συνθήκη. Ένα πολύ μεγάλο μέρος των ιστοριών που λέγονται και των σεναρίων που υλοποιούνται προϋποθέτει την μοναξιά και την αποξένωση του χαρακτήρα. Ισχύει παντού και πάντα. Ο σύγχρονος κόσμος μοιάζει θλιβερός. Το κινηματογραφικό κάδρο μαρτυρά κάτι τέτοιο. Ο σύγχρονος κόσμος παράγει ανθρώπους που έχουν απωλέσει τα πάντα – ιδεολογίες, κοσμοθεωρίες, ηθικές και ψυχικές σταθερές – και δεν βρίσκουν σε τίποτα και σε κανέναν στήριγμα. Μια ανώφελη καθημερινή ρουτίνα – σε αυτή που είπαμε αρχικά πως είναι εμπλεκόμενοι – ίσως μοιάζει η μόνη τους διέξοδος. Δρόμος όμως που αρχικά είναι βολικός, ύστερα δικαιολογητικός, προφανώς μάταιος αλλά τελικά πάντα αδιέξοδος και όλο και πιο κατηφορικός.

Αυτή είναι η μεγάλη εικόνα, αυτός είναι ο κεντρικός πυρήνας και η τάση ενός μεγάλου μέρους του σύγχρονου ανεξάρτητου – ευρωπαϊκού, ασιατικού και αμερικάνικου – κινηματογράφου, ανεξαρτήτου πλοκής, συγκεκριμενοποιημένου περιεχομένου, θεματικών, αφηγηματικών τρόπων, ύφους και φόρμας. Σπάνιο πράγματι να βρούμε κινηματογραφική ταινία που οι χαρακτήρες του δεν θα πάσχουν στον ένα ή τον άλλο βαθμό από μοναξιά, από κοινωνική φοβία, από συνειδησιακή αλλοτρίωση. Να γιατί δεν είναι υπερβολή όταν κατηγορούμε τα παραμύθια αισιοδοξίας που ταΐζει το Hollywood. Γιατί είναι τόσο διασκεδαστικά που μέσα τους δεν χωράει ούτε ψήγμα ενός τέτοιου ζητήματος που θα χαλάσει το πάρτι. Ταυτόχρονα συντηρεί και τρέφει αυτή την μόνιμη ασθένεια, μειώνοντας τις αντιστάσεις, κάνοντας τον θεατή να νιώθει τόσο λίγος και μικρός.

Ο κινηματογράφος – εσκεμμένα και μη – εκφράζει μια κοινή αντίληψη των ανθρώπων, μια κοινή – αν και ανομολόγητη – εκτίμηση. Στην σκοτεινή αίθουσα είμαστε ένα μπουλούκι, μα ο καθένας μονάχος του θαυμάζει αυτό που βλέπει στην οθόνη.

03c


*Κάποια σχετικά παραδείγματα ταινιών που προβλήθηκαν στο 58ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (με σειρά παρακολούθησης)

Love me not, Αλέξανδρος Αβρανάς, Ελλάδα
Europa, Miguel Angel Perez Blanco, Ισπανία
Korparna, Jens Assur, Σουηδία
No date, No signature, Vahid Jalilvand, Ιράν
Αγκάθι, Γαβριήλ Τζάφκας, Ελλάδα – Δανία
Κτήνος, Michael Pearce, Ηνωμένο Βασίλειο
4 μέρες, Μιχάλης Γιαγκουνίδης, Ελλάδα
Lucky, John Carol Lynch, ΗΠΑ
Winter brothers, Hlynur Palmason, Δανία – Ισλανδία
Lines, Βασίλης Μαζωμένος, Ελλάδα

*Οι φωτογραφίες ανήκουν στον συντάκτη. Πορτρέτο: Αλκινόη Ζ.

Γεννημένος το 1984 στην Λάρισα, εγκλωβισμένος για κάποια χρόνια στην Ιταλία, αντί να μάθει να ξυπνάει στις αίθουσες δικαστηρίων έμαθε να βρίσκεται στις αίθουσες κινηματογράφου καθώς και πίσω από φωτογραφικές μηχανές. Έκτοτε γράφει για ταινίες και για σινεμά (καθώς και για ό,τι άλλο σκέφτεται) και φωτογραφίζει για φωτορεπορτάζ και για ευχαρίστηση. Είναι μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ), της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI) και της Επιτροπής κρίσης και αξιολόγησης του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (ΕΕΤΕ).