Άλμπρεχτ Ντύρερ - Ελ Γκρέκο

Πάνω από ένας αιώνας χωρίζει τους δύο πίνακες τους οποίους παρουσιάζουμε από δύο εμβληματικούς ζωγράφους. Το πώς προσέγγισαν το κοινό τους θέμα συνιστά και ένα χρονοταξίδι σε σημαντικές στιγμές της ιστορίας της τέχνης. Ξεκινάμε με τον μεταγενέστερο πίνακα, για να πάμε μετά λίγο πιο πίσω και να δούμε πώς έχει αποτυπωθεί η κορυφαία στιγμή της χριστιανικής αφήγησης μέσα στα χρόνια.

[hr]

Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΙΜΕΝΩΝ (1612-14), Ελαιογραφία σε μουσαμά 319Χ180εκ., Μαδρίτη, Πράδο

Ο πίνακας αυτός αποτελεί ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα του Ελ Γκρέκο, κατά τη διάρκεια της ζωής του το ζωγράφισε επανειλημμένα. Και τέλος το επέλεξε για να συνοδεύσει το νεκρικό παρεκκλήσιό του. Τα τελευταία χρόνια του ηλικιωμένου Δομήνικου ήταν δύσκολα. Το 1612, ο γιος του Χόρχε Μανουέλ μίσθωσε μία κρύπτη στην εκκλησία του Santo Domingo el Antiguo, για τάφο δικό του και του πατέρα του. Ο Γκρέκο δεσμεύτηκε να διακοσμήσει τον τάφο με δικά του έξοδα, όπως αναφέρεται στο συμβόλαιο που επικυρώθηκε από τον ίδιο. Το θέμα που επιλέχθηκε για τον μεγάλο πίνακα (320Χ180 εκ) που φυλάσσεται στο Πράδο ήταν η Προσκύνηση των Ποιμένων, θέμα το οποίο γοήτευε τον Θεοτοκόπουλο από τα χρόνια που ήταν στην Κρήτη.

Με την εμπειρία μιας ολόκληρης ζωής ξεκίνησε να ζωγραφίσει τον αριστουργηματικό αυτό πίνακα. Ο βοηθός του, Luis Tristan, αναφέρει με περιγραφικότατο τρόπο το 1618, ότι είδε τον Γκρέκο να εργάζεται πάνω στον συγκεκριμένο πίνακα μέχρι τις 7 Απριλίου 1614, ημέρα του θανάτου του. Ο ζωγράφος νωρίτερα είχε αναθέσει στον γιο του και μοναδικό κληρονόμο, Χόρχε Μανουέλ, να συντάξει τη διαθήκη του, να ασχοληθεί με τα θέματα της κηδείας και να πληρώσει τα χρέη του. Ορίστηκαν δύο εκτελεστές της διαθήκης ο πρωτοπρεσβύτερος του καθεδρικού ναού της Κουένκα Don Luis de Castilla και ο μαναχός Domingo Banegas

O εξαιρετικός αυτός πίνακας που φέρει το αρχικό του πλαίσιο ακόμη, παρέμεινε στην εκκλησία μέχρι το 1954 και μετά αποκτήθηκε από το μουσείο Πράδο. Κεντρικό σημείο της σύνθεσης είναι η Παναγία που κρατάει με ιδιαίτερη προσοχή το πανί, στο οποίο είναι ξαπλωμένο το θείο βρέφος που εκπέμπει ένα δυνατό φως και αντανακλά σε όλα τα πρόσωπα που το πλαισιώνουν.

Ο Ιωσήφ στέκεται ακίνητος δίπλα στην Παναγία και κοιτάζει το βρέφος. Γύρω από το θείο βρέφος στέκονται οι τρεις ποιμένες λουσμένοι από το έντονο φως σε κατανυκτική ατμόσφαιρα και προσήλωση. Στο πάνω μέρος της σύνθεσης αιωρούνται φωτισμένοι άγγελοι και χερουβείμ που παρακολουθούν τη σκηνή.

Οι μορφές του έργου διατηρούν ένα μυστήριο και παράλληλα έχουν το φως και τη δυναμική απόδοση του ιταλικού Μανιερισμού, όπως εξελίχθηκε όταν ήρθε σε επαφή με την ισπανική πραγματικότητα. Ο Γκρέκο προσπαθεί να μεταδώσει μια απόλυτα εσωτερική και βαθιά προσωπική προσέγγιση. Η σύνθεση καταργεί τους νόμους της οπτικής αληθοφάνειας, τα πρόσωπα είναι εκστατικά και οι φιγούρες μοιάζουν αφύσικα επιμηκυμένες και λουσμένες από φως, σχεδόν εξαϋλωμένες. Ο συμβολισμός και η διδαχή είναι βασικά στοιχεία της ζωγραφικής του Γκρέκο όπως επίσης και το συναισθηματικό φορτίο στις απεικονίσεις του. Η ατμόσφαιρα του έργου μας μεταδίδει μια στιγμή μεγάλης κατάνυξης με τον πιο αριστοτεχνικό τρόπο. Η πνευματικότητα είναι διάχυτη στον πίνακα και το έργο καθηλώνει το θεατή με τη μεταφυσική του έξαρση.

Οι μορφές του Γκρέκο επιμήκεις σαν φλόγες που ανυψώνονται εκφράζουν την έξαρση ενός καλλιτέχνη που κατόρθωσε να μεταβάλλει την ύλη σε πνεύμα. «Ο Γκρέκο αντιλαμβανόταν το σώμα σαν εμπόδιο, αλλά και συνάμα σαν το μοναδικό μέσον για να εκφραστεί η ψυχή».αναφέρει ο Νίκος Καζαντζάκης. Η δόξα αυτού του ξεριζωμένου Έλληνα ακόμα και σήμερα μεσουρανεί, ύστερα από τέσσερις αιώνες. Το όραμά και το μυστήριό του γοητεύει τη σύγχρονη σκέψη. Θεωρείται ο πρόδρομος της μοντέρνας τεχνοτροπίας. Η μορφή της ζωγραφικής του λιτή, γαλήνια, γεμάτη πνευματικότητα με έναν τόνο μετάνοιας, απάρνησης και ασκητισμού, μια οδύνη που δεν μπορεί να λυτρωθεί από την έντασή της. Ο μοναχός Ορτένσιο Παραβιθίνο στο σονέτο που αφιέρωσε στο φίλο του κατά το θάνατό του σωστά προέβλεπε «Η Κρήτη του έδωσε τη ζωή, το Τολέδο την τέχνη, θα τον θαυμάζουν οι αιώνες, αλλά κανείς δεν θα μπορέσει να τον φτάσει».

Στόχος του Γκρέκο ήταν η αναζήτηση της ομορφιάς αυτής καθαυτής. Πολλοί μελετητές αμφισβητούν την ένταση την θρησκευτικών του πεποιθήσεων και δεν τον συνδέουν με τα ρεύματα της εποχής του αλλά με μία νεοπλατωνική και ουμανιστική θεώρηση. Η ιδιαιτερότητα της ζωγραφική του είναι αδιαμφισβήτητη. Στις τελευταίες του στιγμές ο μεγάλος αυτός καλλιτέχνης συμπύκνωσε το νόημα της γέννησης και το απέδωσε με μοναδικό τρόπο.

[hr]

Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΓΩΝ (1504), Ελαιογραφία σε ξύλο100Χ114 εκ,
Φλωρεντία Ουφίτσι

Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ γεννήθηκε στη Νυρεμβέργη το Μάιο του 1471 και ήταν το τρίτο παιδί από τα δεκαοκτώ του χρυσοχόου Ντύρερ και της Βαρβάρας Χόλπερ. Πάμπολλα στοιχεία σχετικά με τη ζωή και τη σταδιοδρομία του μεγάλου ζωγράφου προέρχονται από κείμενα που άφησε ο ίδιος από το «Οικογενειακό Χρονικό», τις «Σκέψεις» και από το «Ημερολόγιο του Ταξιδιού» του στις Κάτω Χώρες.

Ο διασημότερος πελάτης του Ντύρερ ήταν ο αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Α’ που έμεινε στη Νυρεμβέργη από τις 3 Φεβρουαρίου 1512. Σε αυτό το διάστημα ο Ντύρερ ήρθε σε επαφή με τον αυτοκράτορα και τους σύμβουλους του και ανέλαβε να εικονογραφήσει μία σειρά από έργα. Διάσημα είναι τα χαρακτικά του.

Το έργο αυτό του μεγάλου Γερμανού αναγεννησιακού ζωγράφου Άλμπρεχτ Ντύρερ, προοριζόταν για το παρεκκλήσιο του πύργου του Φρειδερίκου του Σοφού του Βίτενμπεργκ. Πιστός θαυμαστής του Ντύρερ, ο Φρειδερίκος ήταν ο πρώτος μαικήνας του και διατήρησε σχέσεις με τον καλλιτέχνη μέχρι το θάνατό του. Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ήταν το κεντρικό τμήμα ενός πολύπτυχου και άλλοι ότι ήταν μεμονωμένο έργο. Ο πίνακας έχει επιρροές από την ιταλική αναγέννηση και αυτό διότι φιλοτεχνήθηκε την περίοδο μεταξύ των δύο επισκέψεων του καλλιτέχνη στην Ιταλία. Το πρώτο ταξίδι του Ντύρερ στην Ιταλία έγινε το έτος 1494, προορισμός του ήταν η Βενετία αλλά επισκέφθηκε και άλλες πόλεις όπως την Πάδοβα, τη Μάντουα και μάλλον την Παβία. Οι λόγοι που πραγματοποίησε αυτό το ταξίδι δεν είναι γνωστοί όμως σίγουρα ήρθε σε επαφή με μια νέα πραγματικότητα. Η αφθονία των έργων τέχνης και η πλούσια καλλιτεχνική ζωή της πόλης θα εντυπωσίασε τον νεαρό τότε Ντύρερ ο οποίος επιβίωνε πουλώντας χαρακτικά σε μέλη της γερμανικής κοινότητας της πόλης.

Ο συγκεκριμένος πίνακας είναι ένας από τους σημαντικότερους του καλλιτέχνη. Το κεντρικό θέμα παρουσιάζει την παναγία καθιστή κρατώντας το θείο βρέφος σε εξωτερικό χώρο και την άφιξη των τριών μάγων εκ των οποίων ο ένας έχει γονατίσει και προσκυνάει το θείο βρέφος. Πίσω του στέκονται όρθιοι οι άλλοι δύο και κρατούν ο καθένας από ένα χρυσό περίτεχνο αντικείμενο που πρόκειται να προσφέρουν στο βρέφος. Η ατμόσφαιρα του πίνακα μαρτυρά την επιρροή από την ιταλική ζωγραφική, στο βάθος του τοπίου διακρίνονται ερείπια και αψίδες με λιθοδομή. Ο ουρανός έχει μεσογειακό χρώμα όπως και η φωτεινότητα του τοπίου. Πράγματι η αίσθηση είναι ότι η σκηνή εκτυλίσσεται σε κάποιο μέρος της Μεσογείου. Επίσης στη μορφή του ενός εκ των μάγων διακρίνουμε με μικρή παραλλαγή το ζωγράφο, στοιχείο επίσης διαδεδομένο στη ζωγραφική της ιταλικής αναγέννησης.

Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ο Ντύρερ είχε την ευκαιρία να δει έργα του Λεονάρντο Ντα Βίντσι πρωτότυπα ή αντίγραφα και προσπάθησε να αποδώσει το ύφος μέσα από τον τρόπο της διάχυσης του φωτός αλλά και μέσω των εκφράσεων των προσώπων. Έχει λεχθεί ότι η όρθια μορφή με τα χαρακτηριστικά του ζωγράφου στον πίνακα θα μπορούσε να αποτελεί μέρος του Μυστικού Δείπνου του Λεονάρντο. Στη Βενετία ο ζωγράφος μπόρεσε να μελετήσει καλύτερα την ανθρώπινη μορφή σε σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο. Το ενδιαφέρον του για την προοπτική θα εκδηλωθεί κατά τη δεύτερη επίσκεψή του στην Ιταλία. Είχε όμως ήδη αρχίσει να παρατηρεί τη μέθοδο απεικόνισης της τρίτης διάστασης, η οποία γίνεται φανερή και στο συγκεκριμένο έργο.

Στο βάθος του πίνακα διακρίνουμε πάνω έναν οικισμό και κάτω τη θάλασσα. Βλέπουμε πως η έννοια και η μελέτη της προοπτικής απασχολεί ήδη το ζωγράφο.

Το 1505 επιχείρησε το δεύτερο ταξίδι του στην Ιταλία, έμεινε περισσότερο από όσο είχε προβλέψει και φιλοτέχνησε μία σειρά από έργα. Οι Ιταλοί συνάδελφοί του τον δέχτηκαν με εγκαρδιότητα και θαυμασμό. «ο Τζιοβάνι Μπελλίνι μου έκανε ένα σωρό φιλοφρονήσεις μπροστά σε πλήθος ευπατρίδες» γράφει ο καλλιτέχνης στο φίλο του Βίλλιμπαντ «ήθελε οπωσδήποτε να αποκτήσει ένα έργο μου και ήρθε προσωπικά να με παρακαλέσει να του ζωγραφίσω οτιδήποτε, βεβαιώνοντας με ότι θα με πλήρωνε καλά».

Και προσθέτει «Εδώ είμαι άρχοντας, στον τόπο μου, παράσιτος» δηλώνοντας έτσι την απογοήτευσή του από τον τρόπο που τον αντιμετώπιζαν στη χώρα του.

Ένα θρησκευτικό θέμα όπως η προσκύνηση των μάγων στη γέννηση του Χριστού αποδίδεται με μια ιδιαίτερη οπτική από τον μεγάλο γερμανό καλλιτέχνη. Ο πίνακας πέρασε από το Βίτενμπεργκ στο αυτοκρατορικό ανάκτορο της Βιέννης το 1603 και παρέμεινε εκεί μέχρι το 1792, ήταν η χρονιά που δόθηκε στα Ουφίτσι ως αντάλλαγμα για την Υπαπαντή του Φρα Μπαρτολομέο.

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του επιδόθηκε κυρίως στην προσωπογραφία, παράλληλα όμως έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις επιστημονικές μελέτες. Πέθανε στις 6 Απριλίου του 1528.

Βιβλιογραφία

1) Ελ Γκρέκο, Βιβλιοθήκη Τέχνης, Καθημερινή, 2006

2) Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Τέχνης, εκδ. Φυτράκης, 1964.

3) Μουσεία του Κόσμου, Πράντο Μαδρίτη, Mondadori-Φυτράκης, 1969.

4) Ντύρερ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, Καθημερινή, 2006

5) Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Τέχνης, εκδ. Φυτράκης, 1964.

6) Μουσεία του Κόσμου,Ουφίτσι,Φλωρεντία, Mondadori-Φυτράκης, 1969.

7) Μουσεία του Κόσμου, Παλαιά Πινακοθήκη,Μόναχο,Mondadori- Φυτράκης.