Αναδρομική έκθεση Α. Τάσσου

Μια προσέγγιση και κάποιες σκέψεις για το μαύρο και το άσπρο

| 17/12/2015

Κοιτάζω ένα χαρακτικό του Α. Τάσσου της σειράς «Μαύρο – Άσπρο». Φωτεινές γραμμές βγαίνουν μέσα από το ξύλο. Μαύρες γλυπτές φιγούρες αναδύονται μπρος μου. Νιώθω ένα αίσθημα βιώματος μπρος του. Από μικρά παιδιά όλοι μας ξύναμε και σκαλίζαμε επιφάνειες. Δημιουργούσαμε δικούς μας κόσμους πάνω στο ξύλο. Όταν το σκαλίζουμε μυρίζει γη. Πολλοί προσπάθησαν να βρούνε στα πιο «ασήμαντα» πράγματα μια φλέβα χρυσού και ο Τάσσος βρήκε κάτι πιότερα πολύτιμο. Την φλέβα του παγκόσμιου πόνου και μη μένοντας στο μάταιο, της παγκόσμιας αισιοδοξίας.

«[το μαύρο και το άσπρο] συμβολίζουν την ελπίδα και την απόγνωση στην οποία για πάντα η ανθρωπότητα θα είναι υπόδουλη», θα διαβάσω τον Robert Frank να λέει. Συλλογίζομαι ότι μέσα στην πάροδο των χρόνων, τον στοχασμό των ανθρώπων τον ελκύει αυτή η αρχέγονη αντίθεση. Αυτή που υπάρχει παντού γύρω μας ακόμη και σε τούτα τα δύο «μη χρώματα» που δημιουργούν την πιο δυνατή αντίθεση στην ίριδα. Φως και σκοτάδι. Ή αλλιώς το φως και η απουσία του. Μέρα και νύχτα. Το σύμπαν και τα αστέρια. Από εδώ ξεκινάνε όλα, σίγουρα. Και να πως προχωρά. Ο θάνατος και η ζωή. Τα τυπωμένα γράμματα πάνω στην λευκή σελίδα. Τα πιόνια στο σκάκι. Η κηδεία και ο γάμος. Η γριά χήρα και η παρθένα νέα. Η μαύρη σημαία της ανταρσίας στα πλοία και η λευκή σημαία της ήττας, της παράδοσης και του συμβιβασμού. Μα και – ανάστροφα πάλι – η μαύρη λίστα του μακαρθισμού, τα μαύρα ρούχα των μελανοχιτώνων φασιστών, τα μαύρα κοστούμια των βιομήχανων, των δικαστών, του FBI και των πρωθυπουργών και τα λευκά χιτώνια της Κου Κλουξ Κλαν, του Πάπα, το χλωμό πρόσωπο του νεκρού. Χρόνοι, τόποι, λαοί, παραδόσεις, ιστορικές συγκυρίες και γεγονότα. Διαφορετικές εκδοχές μιας απόλυτης οπτικής αντίθεσης. Ποιο χρώμα κατέχει το αρνητικό ή το θετικό πρόσημο; Εναλλαγή. Σχετικότητα της παρατήρησης. Μαύρος είναι ο θρήνος. Στην αρχαία Αίγυπτο, μαύρη είναι η προστασία από το κακό. Για σκεφτείτε. Το μαύρο πρόβατο το εξιλαστήριο θύμα μα και ο ασυμβίβαστος αντάρτης. Σε αντίθεση, το χριστιανικό αθώο λευκό αρνάκι – ο αμνός – που παραιτείται και θυσιάζεται μπρος στο μακελειό. Το μαύρο, χρώμα των ανθρώπων. Έμαθαν να ζούνε με τον θρήνο και τον φόβο και τον θάνατο. Με το μαύρο ψωμί. Το Σεπτέμβρη του 1970 πάνω από 5000 Παλαιστίνιοι δολοφονήθηκαν στην Ιορδανία. Ο δικός τους «Μαύρος Σεπτέμβρης». Επί το πλείστον, αρνητικά τα ερμηνεύματα του. Και πως μπορούμε να αποφύγουμε την μοιρολατρία όταν σκεφτόμαστε πως φορώντας ένα λευκό μαντήλι, το δηλητήριο του κοινωνικού κακού μοιάζει έστω για λίγο να χάνει την επίδραση του; Ελπίζουμε ή όχι σε μια αυγή* μέσα στην καταχνιά; Το μαύρο, λοιπόν, κυριαρχεί.

tn_tassos (5)Ερμηνεία, αντίθεση, σύνθεση, συνεκδοχή, διαλεκτική. Στην φύση, στην κοινωνικές σχέσεις, στην γλώσσα, στις εξατομικευμένες ανθρώπινες σχέσεις, παντού μια αντίθεση και μια πλήρης ενότητα. Αν δεν είχαμε την δυνατότητα να γνωρίζουμε το μαύρο, θα αδυνατούσαμε να γνωρίζουμε και το λευκό. Και οι καλλιτέχνες που είναι «βαθιά, αιμάτινα αληθινοί σε ό,τι λένε», όπως μας υπενθυμίζει ο Rodin, αυτά τα δυο χρώματα τα είχαν περίοπτα τοποθετημένα στην παλέτα τους. Αρχικό στοιχείο δημιουργίας. Οι «μαύροι πίνακες» του Goya, ως απαρχή της μοντέρνας τέχνης. Πρωτεύουσα θέση, για πρώτη φορά οι άνθρωποι και όχι οι αφεντάδες. Και είναι σκοτάδι, έρεβος. Η αισθητική στράτευση και οι χρωματικές αναφορές μπήκαν στο προσκήνιο. Ο πόνος και η καταχνιά της ζωής ελκύει τους καλλιτέχνες που στέκονται ειλικρινά δοσμένοι στο χαμηλό σκαλί της κοινωνικής ιεραρχίας. Εκεί όπου μαύρο είναι τα καπνισμένα βαρέλια των αστέγων και τα λερωμένα κουρέλια τους, το κάρβουνο στα πρόσωπα των ανθρακωρύχων, τα σκοτάδια των εργοστασίων. Το μαύρο των Πανθήρων και του «Black is beautiful», το μαύρο στους μπερέδες των Βάσκων και των εξεγερμένων επαναστατών της νότιας Αμερικής, του πόνου που μετατρέπεται σε οργή. Η Κατερίνα Γώγου το αποκατέστησε το μαύρο ως σύμβολο ανυπακοής;

Αλλά δεν χαρίζουμε σε κανέναν τίποτα. Για τον Picasso, λευκό είναι το περιστέρι της ειρήνης. Για όλους μας, τα σύννεφα, το φως του χειμώνα, το μητρικό γάλα. Αν θέλουμε να κάνουμε συνειρμούς, μπορούμε να κάνουμε ατέλειωτους. Και σαφώς, έχει μια σημασία να δίνουμε ερμηνείες στο καθένα από τα δύο χρώματα ξεχωριστά, αλλά σημασία έχει επίσης να ερμηνεύσουμε πως ενώ αυτή η αντίθεση υπάρχει, παράλληλα το κάθε μαύρο και το κάθε άσπρο γύρω μας συνυπάρχουν αρμονικά. Αλληλοσεβασμός και αλληλοσυμπλήρωμα. Μεταφυσικά δοσμένο; Το Ying και το Yang. Η ισορροπία. Η σύνθεση. Η ενότητα. Διαλεκτικά; Η συμφωνία και το αδιαίρετο. Η πάλη και την ενότητα των αντιθέτων.

tassos (1)

Αν πάρουμε την θέση του Luis Aragon πως «υπάρχουμε μόνο στη βάση αυτής της διαπάλης, στη ζώνη όπου το μαύρο και το άσπρο συγκρούονται», τότε ήρθε η ώρα να επιστρέψω στον αρχικό μας καλλιτέχνη. Ο Τάσσος αυτή την σχέση αλληλουχίας μέσα από την σύγκρουση την όρισε αισθητικά, δίχως να οριοθετηθεί σε καμιά από τις δυο συμβάσεις. Ούτε μονάχα του μαύρου, ούτε του λευκού. Τα μεταχειρίστηκε ως σύνολο. Έννοιες όπως φρίκη, όπως πόνος, όπως σπαραγμός, όπως ελπίδα, όπως οργή, εμπεριέχονται σε άλλα επίπεδα. Παραμένουν χαραγμένες στο ξύλο που υπάρχει παντού πριν από εμάς και μετά από εμάς. Η ανθρώπινη κατάσταση παραμένει εντυπωμένη στο πρωτόλειο υλικό της φύσης όπου είναι ίσο, δίκαιο και ολόιδιο σε όλη την οικουμένη. Μνημείο φύσης και ανθρωπιάς. Μνημείο αντιθέσεων και συνθέσεων. Μια σύγκρουση εννοιών, χρωμάτων, αισθήσεων. Εκεί που τα δυο χρώματα συγκρούστηκαν, μεγαλούργησε κι αυτός και τα θέματα του. Τα δόμησε σε αυτή την αρχαία και ανόθευτη σύγκρουση.

tassos (2)

Η εφημερίδα αφήνει στο δάκτυλο μελάνι. Αν πέσει μια κηλίδα σε λευκό χαρτί, αλλάζει ποιότητα. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να αποφύγουμε το αναπόφευκτο. Μέσα από αυτή την παραδοχή της αναπόφευκτης ενότητας, φτάνουμε στο εξής: Το μέλλον δεν ανήκει μήτε στο άσπρο μήτε στο μαύρο. Παρά τις αντιξοότητες, ανήκει σε αυτούς που θα κατανοήσουν βαθιά την πραγματικότητα, σε αυτούς που θα αγκαλιάσουν την παραδοξότητα της σύνθεσης και της αντίθεσης. Στον καθημερινό άνθρωπο που αν και υπομένει, απεγνωσμένος ίσως, στο παρόν, λαμπυρίζει τα μάτια του αισιόδοξα κοιτώντας προς στο μέλλον.

* Alba, αυγή και λευκό στη λατινική γλώσσα

Ο Χρήστος Σκυλλάκος είναι κριτικός και θεωρητικός κινηματογράφου, φωτογράφος, εικαστικός, επιμελητής εκδόσεων και εισηγητής σεμιναρίων θεωρίας & ιστορίας κινηματογράφου. Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ) και μέλος της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI) και του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (ΕΕΤΕ). Γεννημένος το 1984 σπούδασε Νομική.