«Αναμνήσεις ενός αντισημίτη», του Γκρέγκορ φον Ρετσόρι

Η μνήμη είναι το άθραυστο κομμάτι της αλήθειας. Η μνήμη σώζει τις εποχές που πέρασαν, τα σώματα που πληγώθηκαν, τις ψυχές που τραυματίστηκαν. Η μνήμη επιβεβαιώνει τη μεταμορφωτική δύναμη του χρόνου και την κίνηση του χώρου, επιβεβαιώνει την ανθρώπινη ύπαρξη. Η μνήμη είναι τόπος, χρόνος, άνθρωπος και όλα τα σημάδια πάνω στο σώμα. Αποδείξεις δεν χρειάζονται. Επιθυμία μόνο χρειάζεται, επιθυμία να μάθεις και να σώσεις ό,τι σώζεται. Το ερώτημα είναι αν αντέχει ο άνθρωπος την αναμέτρηση με τη μνήμη. Διότι η μνήμη δεν σε ρωτά, απλά σε βρίσκει και συ στέκεσαι ανυπεράσπιστος απέναντι της. Την ακούς να αφηγείται και την αφήγηση αυτή την κρατάς για πάντα. Το σίγουρο είναι ότι κάποια στιγμή θα συνεχίσεις την αφήγηση για να μοιραστείς το βάρος της αλήθειας. Η αλήθεια απελευθερώνει και αυτό απαιτεί δύναμη σώματος και ψυχής. Τέτοια επιδεικνύει ο Γκρέγκορ φον Ρετσόρι στο βιβλίο «Αναμνήσεις ενός αντισημίτη» (Εκδ. Δώμα).

Από τον τίτλο γίνεται αντιληπτό ότι ο Ρετσόρι μιλά για τον αντισημιτισμό. Το θέμα δεν είναι καινούργιο και δεν απασχολεί πρώτη φορά τη λογοτεχνία. Τι κάνει, λοιπόν, ξεχωριστό το βιβλίο; Η ανάμνηση είναι η απάντηση. Και δεν είναι η αυτή που βρίσκεται στην κορύφωση του δράματος, στις διώξεις, στην εξόντωση από τους ναζί. Ο Ρετσόρι εστιάζει στα κρυμμένα σημάδια, στην αθέατη πλευρά του αντισημιτισμού. Δεν προσπαθεί να απαντήσει το «γιατί Θεέ μου;», αλλά το «πώς φτάσαμε εδώ;». Και το κάνε με χειρουργική ακρίβεια. Ξετρυπώνει τα ύπουλα, υπόγεια μηνύματα και τα εντάσσει σε πέντε «αθόρυβες» -μα γεμάτες ένταση- ιστορίες. Αν θέλουμε να του δώσουμε εικόνα, σκεφτείτε την ταινία «Λευκή κορδέλα», του Μίκαελ Χάνεκε. Το απροσδιόριστο βρίσκει σίγα σιγά μορφή και στο τέλος, χωρίς να το καταλάβεις, γίνεται άβυσσος που σε ρουφά μέσα της. Το απροσδιόριστο του Ρετσόρι διαθέτει όλα τα γνωρίσματα του καλού μυθιστορήματος: ζωντάνια, εμβάθυνση στους χαρακτήρες, καθηλωτική ατμόσφαιρα, έξυπνη πλοκή και μια γλυκιά νοσταλγία.

Ο αφηγητής των ιστοριών είναι γόνος ξεπεσμένης αριστοκρατικής οικογένειας από την κεντρική Ευρώπη. Αναπολεί το παρελθόν του και παράλληλα τα σκοτεινότερα χρόνια του 20^ου αιώνα. Το μυθιστόρημα μας ταξιδεύει στην Μπουκοβίνα, στο Βουκουρέστι, στη Βιέννη, στο Βερολίνο, στη Ρώμη. Τα πέντε προσωπικά επεισόδια του αφηγητή συνθέτουν τη μεγάλη εικόνα του αντισημιτισμού στην προπολεμική Ευρώπη. Ο αφηγητής δεν είναι ναζιστής. Εντούτοις, ορίζει τον εαυτό του κατ’ αντιδιαστολή προς τον φαντασιακό εχθρό, τον Εβραίο. Ο Εβραίος, άθελα του, γίνεται μέτρο σύγκρισης, σύγκρουσης και διαμόρφωσης του άλλου. Ο Ρετσόρι δεν έχει καταγγελτική διάθεση, ούτε φυσικά δικαιολογεί συμπεριφορές. Ο Ρετσόρι εξηγεί και προσπαθεί να καταλάβει.

Το βιβλίο διακρίνεται για το ειλικρινές ύφος, την ήρεμη δύναμη και το αφοπλιστικό του χιούμορ. Ο Ρετσόρι καταφέρνει να του δώσει θέση στο «σήμερα» και ο αναγνώστης ίσως διακρίνει και δικά του σημάδια αδυναμίας ή δύναμης. Η πνευματική νωθρότητα και η αμεριμνησία του τότε οδήγησε στο ναζιστικό εφιάλτη. Οι αδυναμίες αυτές δεν έφυγαν ποτέ, όπως και οι κατασκευασμένοι εχθροί. Φυσικά, πρέπει να δώσουμε συγχαρητήρια στη Μαργαρίτα Ζαχαριάδου για τη μετάφραση του βιβλίου.