Α’ Διεθνής: Το ανεπανάληπτο και το ζητούμενο (1864-2014)
Αφιέρωμα στο καινούργιο τεύχος του περιοδικού ΟΥΤΟΠΙΑ
Κυκλοφόρησε το τ.110 του θεωρητικού περιοδικού ΟΥΤΟΠΙΑ. Στο τεύχος αυτό, πέρα από τα υπόλοιπα άρθρα, υπάρχει το κεντρικό αφιέρωμα στην Α΄Διεθνή, με αφορμή τα 150 χρόνια από την ίδρυσή της το περασμένο φθινόπωρο. Τα ιστορικά και θεμελιώδη ζητήματα της Α’ Διεθνούς, μιας ιστορικής συγκυρίας στην οποία το εργατικό κίνημα της εποχής μας οφείλει να ανατρέχει, αποτυπώνονται στο παρόν αφιέρωμα μέσα από τη ματιά νέων ανθρώπων, οι οποίοι επιχειρούν όχι απλά μια ιστορική αποτύπωση, αλλά και μια σύνδεση με τις ανάγκες της σημερινής “κατάστασης της εργατικής τάξης”.
Δημοσιεύουμε το εισαγωγικό σημείωμα του αφιερώματος, που ευγενικά μας παραχώρησε ο συντάκτης του, Αλέξανδρος Χρύσης: (Οι επισημάνσεις δικές μας)
Το αφιέρωμα στην ανεπανάληπτη ιστορική εμπειρία της ‘Διεθνούς Ένωσης Εργατών’, της καταχωρημένης στο χώρο των ιδεών και των κινημάτων ως ‘Α’ Διεθνούς’, εντάχθηκε με απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής της ΟΥΤΟΠΙΑΣ το φθινόπωρο του 2013 στον προγραμματισμό για το 2014. Τιμώντας τα 150 χρόνια από την ίδρυση της Διεθνούς και με μικρή καθυστέρηση ως προς τον αρχικό σχεδιασμό, παραδίδουμε το υλικό στο αναγνωστικό κοινό του περιοδικού μας με την ελπίδα να αποτελέσει αφετηρία ενός ευρύτερου και βαθύτερου συλλογικού προβληματισμού για τη σημασία της οργάνωσης και ανάπτυξης ενός σύγχρονου εργατικού κινήματος.
Γνωρίζουμε ασφαλώς ότι η Ιστορία ουσιαστικά δεν επαναλαμβάνεται και αν κάποιοι το επιχειρήσουν, αγνοώντας τη σχετική διαπίστωση και προειδοποίηση του Karl Marx, κινδυνεύουν να βρεθούν πρωταγωνιστές ή κομπάρσοι σε φάρσα. Εκτιμούμε, ωστόσο, ότι η ανάγκη ενός διεθνούς οργανωμένου και μαχητικού εργατικού κινήματος έχει ήδη προκύψει ως ένα από τα μεγάλα ζητούμενα και της δικής μας εποχής, καθώς στις μέρες μας ο διεθνοποιημένος καπιταλισμός εκδηλώνει το πιο απεχθές περιεχόμενό του. Άλλωστε, και χωρίς την παραμικρή τάση υποτίμησης, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι τα όποια κινήματα αναπτύχθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες εναντίον της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης, αλλά και τα πιο πρόσφατα λεγόμενα ‘κινήματα των πλατειών’, οι κινητοποιήσεις των αγανακτισμένων εναντίον των νεοφιλελεύθερων καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων, κάθε άλλο παρά συνιστούν πειστική αμφισβήτηση ή σοβαρή απειλή για τις πολιτικές του διεθνούς κεφαλαίου και των επιμέρους αστικών τάξεων.
Σε μια τέτοια ακριβώς περίοδο, σε μια περίοδο που η εργατική τάξη και η νεολαία κατεξοχήν, τόσο στη χώρα μας, όσο και διεθνώς, χειμάζονται από την ανεργία και ασφυκτιούν καθημερινά στην ‘αγκάλη’ των ελαστικών μορφών απασχόλησης, σε χρόνους που οι εργαζόμενοι παρακολουθούν, εν πολλοίς αμήχανοι, τη σάρωση των συλλογικών και ατομικών δικαιωμάτων τους, καρπών κοινωνικών αγώνων σκληρών και μακροχρόνιων, κρίναμε σκόπιμο να στρέψουμε το βλέμμα μας σε μια από τις πιο πλούσιες ‘στιγμές’ της ιστορίας του εργατικού κινήματος, σε αυτή της Α’ Διεθνούς. Επιλέξαμε, λοιπόν, να ζητήσουμε κυρίως από νέους επιστήμονες, που δραστηριοποιούνται στα κινήματα του καιρού τους και σπουδάζουν τη δυναμική τους, να σχολιάσουν μέσα από το δικό τους σύγχρονο θεωρητικό και πολιτικό πρίσμα αυτή την ιδρυτική ‘στιγμή’ οργανωτικής συσπείρωσης και δράσης του ευρωπαϊκού προλεταριάτου, τη συγκρότηση και λειτουργία της ‘Διεθνούς Ένωσης Εργατών’.
Ως πρόλογο στο βασικό κορμό του αφιερώματος επιλέξαμε να προτάξουμε δύο ιστορικά δείγματα γραφής, που είχε την καλοσύνη να μεταφράσει ο φίλος και συνάδελφος Θανάσης Γκιούρας. Πρόκειται για την εναρκτήρια ομιλία του Marx στη ‘Διεθνή Ένωση Εργατών’, καθώς και για μια επιστολή του με ημερομηνία 19 Απριλίου 1870 προς το ζεύγος Paul και Laura Lafargue. Στη μεν εναρκτήρια ομιλία ο Marx αποτυπώνει τα βασικά οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής, την ίδια στιγμή που αναδεικνύει τη σημασία βασικών κατακτήσεων της εργατικής τάξης διαμέσου της ανάπτυξης του κινήματός της. Στην επιστολή του θεωρητικού του προλεταριάτου προς την κόρη του και το σύζυγό της δεσπόζει η απεικόνιση της πολεμικής κριτικής και καταγγελίας των θέσεων και της πρακτικής του Μπακούνιν και των οπαδών του. Όπως είναι γνωστό, η σύγκρουση Marx και Μπακούνιν σφράγισε τη ζωή, αλλά και το τέλος της Α’ Διεθνούς.
Το άρθρο της Σοφίας Τσάδαρη και του Κώστα Φουρίκου συνιστά μια κριτική επαναφορά στη λειτουργία της Διεθνούς με κεντρική έννοια αναφοράς αυτή της πρωτοπορίας. Μετά από ένα ιστορικό οδοιπορικό που εκκινεί από τις δεκαετίες του 1830 και 1840, οι αρθρογράφοι εστιάζουν την ανάλυσή τους στα ρεύματα και στις αντιλήψεις που εκτυλίχθηκαν στους κόλπους της Α’ Διεθνούς, αλλά και ευρύτερα στην Ευρώπη εκείνης της εποχής, καταλήγοντας στην εκτίμηση ότι στη δική μας εποχή «περισσότερο από ποτέ λείπει η ουσία της διεθνιστικής υπόστασης-απάντησης του προλεταριάτου» στις προκλήσεις του καπιταλισμού και της πολιτικής του.
Ακολουθεί το άρθρο της Χριστίνας Πάλλιου και του Μάνου Σκούφογλου, που αναμετρώνται με το ερώτημα «Γιατί Διεθνής;», με αφετηρία το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος και στιγμή κορύφωσης αυτή της συγκρότησης και δράσης της ‘Διεθνούς Ένωσης Εργατών’. Ιδιαίτερη προσοχή αποδίδουν οι συντελεστές του κειμένου στην πολλαπλά επίδικη σχέση διεθνισμού και πατριωτισμού ως ζητήματος διαχρονικής και επίκαιρης σημασίας για το εργατικό κίνημα και τις πρωτοποριακές οργανώσεις του. Σύμφωνα με την Πάλλιου και τον Σκούφογλου, ο διεθνισμός «αποτυπώνει την υπεροχή της ταξικής ταυτότητας έναντι των άλλων κρυσταλλώσεων συμφερόντων […] προωθώντας την αποστοίχιση του προλεταριάτου από εθνικές συγκρούσεις.»
Στο δικό του άρθρο ο Θάνος Ανδρίτσος συσχετίζει με ερευνητικά πρωτότυπο και γόνιμο τρόπο τη ζωή της εργατικής τάξης στο Λονδίνο της Α’ Διεθνούς με τη μελέτη της κατάστασης της εργατικής τάξης της Αγγλίας από τον Engels στο Manchester και στα άλλα βρετανικά αστικά κέντρα της δεκαετίας του 1840 και με αυτή της ρωσικής εργατικής τάξης από τον Marx στις αρχές του 1870 διαμέσου της ανάγνωσης του έργου του Φλερόφσκι Η κατάσταση της εργατικής τάξης στη Ρωσία.
Από την πλευρά του, ο Γιώργος Καλαμπόκας επικεντρώνει τη συμβολή του στο ζήτημα της πολιτικής και του κράτους, κινούμενος στον άξονα Κομμουνιστικό Μανιφέστο-Διεθνής-Κομμούνα και αξιοποιώντας σε κριτική κατεύθυνση χαρακτηριστικά δείγματα της συναφούς βιβλιογραφίας με έμφαση στις συγγραφές του Étienne Balibar.
Το άρθρο του Γιώργου Σαγκριώτη, σε κριτική απόσταση από τη μαρξιστική επιχειρηματολογία και χωρίς να ενδίδει σε αυτή του μπακουνικού αναρχισμού, αναπλάθει τη διαμάχη Marx-Μπακούνιν με επίμαχο αντικείμενο αυτό του αστικού, αλλά και εκείνο του μετεπαναστατικού κράτους. Με ψύχραιμο τρόπο, ο Σαγκριώτης υποστηρίζει ότι και ο Marx και ο Μπακούνιν αποτυγχάνουν στην υποστήριξη των θέσεών τους, την ίδια στιγμή, ωστόσο, που ο καθένας αναδεικνύει τις αδυναμίες του άλλου.
Στη δική τους συμβολή, η Ειρήνη Γαϊτάνου και ο Κώστας Γούσης επιχειρούν να προεκτείνουν τη θεωρητική δυναμική και συμβολική της Διεθνούς στην εποχή μας, αντλώντας ταυτόχρονα από κορυφαίους θεωρητικούς του μαρξισμού, όπως ο Λένιν, ο Korsch, ο Lukács και ο Gramsci, αλλά και από χαρακτηριστικά κείμενα και γεγονότα του διεθνούς εργατικού κινήματος με έμφαση σε αυτά της Α’ Διεθνούς. Εστιάζοντας την προσοχή τους στο ζήτημα του πολιτικού υποκειμένου και της πρωτοπορίας, οι συντελεστές του άρθρου αναγνωρίζουν ότι μετά και την έκρηξη της καπιταλιστικής κρίσης του 2008 «δεν είναι εύκολο να ερμηνεύσει κανείς τις αντιφάσεις των νέων κινητοποιήσεων, πόσο μάλλον να προβλέψει τις δυναμικές τους».
Στην έκβαση του αφιερώματος, τέλος, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει μια πολλαπλά ενδιαφέρουσα συνέντευξη ενός από τους σημαντικούς μαρξιστές θεωρητικούς του καιρού μας, του Peter Hudis, προς τον Κώστα Γούση. Θεματικό άξονα αυτού του παραγωγικού διαλόγου αποτελεί η εκτίμηση της δυναμικής του μαρξισμού και των κοινωνικών κινημάτων στην εποχή μας, καθώς και η αναζήτηση μιας σύγχρονης μαρξιστικής εναλλακτικής στον παγκόσμιο καπιταλισμό.