«Γράμμα στον πατέρα», Φραντς Κάφκα
Το είδωλο που επιμένει

Ο Κάφκα και το είδωλο που επιμένει. Το πατρικό. Αθραυστο και καταπιεστικό. Αδιαπραγμάτευτο, αυταρχικό, αναπόφευκτο. Πάνω και πέρα από τον Κάφκα. Στην περίπτωση του Τσέχου υπάρχει κάτι ιδιαίτερο: η σύγκρουση με το πατρικό και η διατήρηση του. Δοκιμασία, απαραίτητη όμως για τη δημιουργία που απαιτεί πόνο, κόπο, απώλεια. Ο Κάφκα όσο κι αν φοβόταν, την ίδια στιγμή έβρισκε το θάρρος να αναμετρηθεί με τη φιγούρα που τον επηρέασε όσο κανείς. Τα γονεϊκά πρότυπα αμετακίνητα μένουν και απομακρύνονται, όχι στην περίπτωση του Κάφκα. Γι’ αυτόν η επιστροφή ήταν αναγκαία για να πάει μπροστά, να φτιάξει δικά του είδωλα, εικόνες που έβλεπαν και βλέπουν το πατρικό είδωλο. Με αυτόν τρόπο επικοινωνούσε και κρατούσε απόσταση ασφαλείας από τον πατέρα. Η ψυχή του να ταράζεται και πάντα να κάνει την υπέρβαση. Και κάπως έτσι φτιάχτηκε ο κόσμος του Κάφκα. Απόδειξη; Το «Γράμμα στον πατέρα» (Εκδόσεις Μεταίχμιο).
Τον Νοέμβριο του 1919 ο Φραντς Κάφκα νοίκιασε ένα δωμάτιο σε μια πανσιόν, πενήντα χιλιόμετρα βόρεια της Πράγας. Τις επόμενες εννέα ημέρες έγραψε μια επιστολή 103 σελίδων, η οποία αρχίζει με την προσφώνηση «Πολυαγαπημένε πατέρα» και τελειώνει με την υπογραφή «Φραντς». Σε αυτές τις σελίδες ο Κάφκα λύνει τους λογαριασμούς του με τον πατέρα του Χέρμαν. Δεν το κάνει όμως για να φύγει οριστικά απ’ αυτόν. Το κάνει για να πάψει η πατρική εξουσία να τον τυραννά. Ο Κάφκα δεν θέλει να «πνίγεται» από την πατρική μορφή. Δεν θέλει όμως και να τη χάσει. Ξέρει ότι είναι απαραίτητη γι’ αυτόν, όπως ξέρει ότι είναι και επικίνδυνη. Αναζητεί, λοιπόν, την ισορροπία μεταξύ αγάπης και θυμού. Εκεί είναι εγκλωβισμένος, αλλά και εκεί θέλει να μείνει! Στην ουσία ζητά μια καθαρή σχέση με τον πατέρα του και το γράμμα είναι η πιο τολμηρή κίνηση που κάνει προς αυτή την κατεύθυνση.
Ο Κάφκα εξομολογείται, απολογείται και απευθύνεται με θάρρος στον πατέρα του. Ο τόνος εναλλάσσεται. Τρυφερός και ψυχρός, επιθετικός και στοργικός. Οσα τον συνταράσσουν έρχονται στην επιφάνεια και ο αναγνώστης βλέπει και κατανοεί καλύτερα το καφκικό σύμπαν. Υπάρχουν πολλά επεισόδια από την οικογενειακή ζωή που μας παραπέμπουν στη λογοτεχνική. Παράδειγμα. Στη σελίδα 14 διαβάζουμε: Ακόμα κι ύστερα από χρόνια υπέφερα από τη βασανιστική παράσταση πως ένας γίγαντας, ο πατέρας μου, η απόλυτη αρχή, έρχεται, σχεδόν δίχως λόγο, με σηκώνει νυχτιάτικα από το κρεβάτι και με σέρνει έξω από το μπαλκόνι, και ότι, κατά συνέπεια, εγώ ήμουν ένα Τίποτα γι’ αυτόν. Και στη σελίδα 17: Στα μάτια μου αποκτούσες τις αινιγματικές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν όλους τους τυράννους, το δίκιο των οποίων στηρίζεται σε κάτι προσωπικό και όχι στη λογική σκέψη.
Ο λόγος του Κάφκα είναι αφιλτράριστος και συναισθηματικός. Διατηρεί τη διαύγεια και την εντιμότητα του γι’ αυτό και καταφέρνει να ισορροπήσει μεταξύ αγάπης-θυμού. Αναμφίβολα έχουμε ένα ντοκουμέντο για τη ζωή και το έργο του Φραντς Κάφκα. Το γράμμα δεν έφτασε ποτέ στον παραλήπτη, αλλά ευτυχώς ήρθε στο φως και έλαμψαν τα είδωλα. Η μετάφραση και το επίμετρο ανήκει στον Βασίλη Τσαλή