Δύο Ριχάρδοι σε μία μνημονιακή σαιζόν...

Μέσα σε ένα χειμώνα ανέβηκαν δύο παραστάσεις (Εθνικό Θέατρο και Σύγχρονο Θέατρο) του «Ριχάρδου 3^ου» του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ! Λες και έγινε επίτηδες! Οι δύο παραστάσεις έρχονται να συναντήσουν τόσο εύστοχα την πολιτική συγκυρία…  Η άνοδος στην εξουσία με κάθε μέσο.

Ο Γ. Χουβαρδάς [η παράσταση ολοκληρώθηκε στις 14 Φεβρουαρίου] ολοκληρώνει το στοίχημα που, κατά τη γνώμη μου, άφησε ημιτελές και αμήχανο πέρσι με τον « Άμλετ» στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Δηλαδή, μια καρτουνίστικη σκηνοθεσία. Στον «Ριχάρδο 3^ο» το πετυχαίνει, αποδίδοντας τον τρόμο και την τραγωδία, χωρίς να χρειάζονται «βαρύγδουπες» ή «κλασσικά» τραγικές σκηνοθεσίες. Δεν έχω καμία αντίθεση ή αντίρρηση για το «κλασσικό». Απλά η προσέγγιση μέσω του καρτούν και του χιούμορ είναι πολύ ενδιαφέρουσα διότι πιάνει το θεατή εξ απίνης. Ο τρόμος αναβλύζει από εκεί όπου δεν το περιμένει ο θεατής.

Ο Τάκης Τζαμαριάς [πρεμιέρα 17 Φεβρουαρίου] ξαναπιάνει το νήμα «των πώς και των γιατί της αναρρίχησης στην εξουσία», μετά το «Αρχείο Γιόχαν Φάτσερ» (2004-5 στο Θέατρο «Επι Κολωνώ»), αποδεικνύοντας πως μπορεί να αναμετρηθεί επάξια και με τα ιερά τέρατα!

[br]

Ριχάρδος ο 3^ος

 Ένα παιδί δύσμορφο εκ γενετής που, εκτός από το τραύμα της σωματικής του αναπηρίας, έχει υποστεί και τη συνεχή απόρριψη, ιδιαίτερα της μητέρας του. Απόρριψη έως και απέχθεια. Όπως λέει ο ίδιος στο μονόλογό του, στην αρχή του έργου, επέλεξε τη δολοπλοκία και το να δημιουργεί έχθρες. Τελικός στόχος: Η εξουσία.

Ερώτημα 1ο: Κάθε δικτάτορας και κάθε δικτατορίσκος της καθημερινότητας, κάθε τύραννος, κάθε βασανιστής υπήρξε ένα τραυματισμένο παιδί (από την οικογένεια ή/και την κοινωνία); Η απάντηση μπορεί μεν να μην είναι 100% ναι, αλλά είναι πολύ κοντά σε αυτό το νούμερο… Ειδικά όταν αναφερόμαστε σε ατομικές συμπεριφορές και όχι σε μαζικά κινήματα μίσους. Διότι, όταν, πλέον, το μίσος και η απανθρωπιά γίνονται μαζικά φαινόμενα (ναζισμός, θρησκευτική βία, γενοκτονίες, σταλινισμός…) ακολουθούν και άνθρωποι, που ατομικά, σε προηγούμενες «ομαλές» συνθήκες, δεν θα έκαναν αυτήν την επιλογή. Αυτό συμβαίνει, είτε υπό τη σαγήνη της συλλογικής «ψύχωσης» και την αίσθηση παράφορης δύναμης που εμπνέει ο θάνατος (του άλλου), είτε από φόβο αντιποίνων (αν δεν συμμετέχουν), είτε γιατί η εξόντωση όλων των «άλλων» αποτελεί τη μόνη «λύση» ώστε να μην υπάρξουν μάρτυρες της φρίκης*.

Από την παράσταση στο Σύγχρονο Θέατρο

Ερώτημα 2^ο: Για να υπάρξει ένα μαζικό πολιτικό κίνημα μίσους αρκεί ένα ψυχικά ή/και κοινωνικά  τραυματισμένο άτομο (ή ομάδα ατόμων); Κάποιος που έκανε την επιλογή να «θεραπεύσει» το προσωπικό ή κοινωνικό-ιστορικό  τραύμα ακολουθώντας το μίσος και την εξουσιομανία; Όχι! Όσο και εάν οι προσωπικότητες παίζουν ρόλο στην ιστορία, δεν είναι παντοδύναμες. Είναι ενδιαφέρουσα η απάντηση που δίνει ο Μπίσμαρκ σε μια ομιλία του (16/4/1869): «Συνήθως υπερβάλλουν πολύ την επίδρασή μου πάνω στα γεγονότα […]. Πάλι καλά που δεν του ήρθε κανενός η ιδέα να απαιτήσει από εμέ να κάνω την ιστορία […] οφείλουμε να περιμένουμε να γίνεται από μόνη της»**. Η φράση «να περιμένουμε να γίνεται  από μόνη της» δεν έχει την έννοια της μοιρολατρίας αλλά του ότι «η δύναμη των ατόμων, όσο ισχυρή και εάν είναι, δεν είναι παντοδύναμη» (Μπίσμαρκ ο.π. σελ. 131). Εάν πχ ο Χίτλερ είχε γίνει δεκτός στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης δεν θα είχε εμφανιστεί ο ναζισμός; Δεν θα είχε γίνει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος; ***  Η τραγική απάντηση είναι: «Μάλλον ναι. Η εποχή θα έβρισκε τον Χίτλερ της …».

Ερώτημα 3^ο: Κάθε άνθρωπος που γεννιέται με προβλήματα και βίωσε απόρριψη θα οδηγηθεί στο «κακό»; Φυσικά και όχι. Αυτό που συμβαίνει στη ζωή στις περισσότερες περιπτώσεις είναι το αντίθετο. Και αυτή η πραγματικότητα συνηγορεί ακατάπαυστα ότι είναι δυνατή η θετική αλλαγή, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο. Ο Γάλλος ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Μπορίς Συριλνίκ, που έκανε γνωστή και εκλαΐκευσε στη Γαλλία την ικανότητα του ατόμου για  «ανθεκτικότητα» (résilience ), αναφέρει ότι 30% των ατόμων **** που έχουν υποστεί σοβαρά ψυχικά τραύματα αντεπεξέρχονται και προχωρούν «από μόνα τους». Δηλαδή, υπερβαίνουν θετικά το τραύμα, πιθανόν με κάποιες ατομικές συναισθηματικές δυσκολίες οι οποίες όμως δεν δημιουργούν μείζονα προβλήματα ούτε στους ίδιους ούτε στον περίγυρο και την κοινωνία. Αυτό  συνήθως συμβαίνει χωρίς να χρειαστεί παιδαγωγική ή ψυχολογική παρέμβαση. Το υπόλοιπο 70% δεν υπονοείται ότι ακολουθεί το δρόμο της «κακίας». Ένα σημαντικό μέρος μπορεί μεν να υποφέρει και να δυσκολεύεται να υπερβεί τα τραύματά του,  αλλά δεν γίνεται αντικοινωνικό, δεν επιλέγει την καταστροφικότητα ως «φάρμακο». Το ποσοστό δηλαδή που θα επιλέξει το μίσος και την αντικοινωνική οδό είναι μικρό. Και αυτό διότι στο ποιο δρόμο θα ακολουθήσει το τραυματισμένο άτομο, υπεισέρχονται και άλλοι παράγοντες μαζί με την ανθεκτικότητα:

Α. Η συνάντηση στη ζωή του με ανθρώπους (συγγενείς, παιδαγωγούς, δασκάλους, φίλους, ερωτικούς συντρόφους, συναδέλφους στη δουλειά, πολιτικούς συντρόφους), οι οποίοι λειτούργησαν με στήριξη και αποδοχή και με αυτόν τρόπο, έγιναν βάλσαμο στην πληγή που κουβαλούσε.

 Β. Η προσωπική επιλογή, που κάνει μπροστά στο δίστρατο «της αρετής και της κακίας».

Ο Ριχάρδος βρίσκει συνεργάτες και συνενόχους ανάμεσα σε ανθρώπους που επιδιώκουν την εξουσία και τον πλουτισμό, που μοιράζονται την ίδια δίψα είτε που τρομοκρατούνται. Χρησιμοποιεί, βεβαίως, και… τα ΜΜΕ της εποχής δηλαδή την κατάρα, την κατηγορία για μαγεία (σήμερα θα λέγαμε: Τον φόβο εξόδου από ευρώ και ΕΕ!).

Η συνέχεια επί σκηνής …

ΥΓ: Το θέμα της εξουσίας έχει φυσικά και άλλες πτυχές, που είναι έξω από τα όρια αυτού του άρθρου. Το μέρος που αφορά στην ατομική και την συλλογική ψυχολογία είναι, κατά τη γνώμη μου, εξίσου σημαντικό. Θεωρώ ότι η παραδοσιακή αριστερά – στις περισσότερες μορφές της – το παρακάμπτει ή και το περιφρονεί. Κι όμως, η περίφημη διατύπωση του Καρλ Μαρξ ότι οι ιδέες γίνονται υλική δύναμη όταν κατακτήσουν τις μάζες, δεν μιλάει σαφώς για ψυχολογία;

[στην κεντρική φωτογραφία ο Kevin Spacey σε παράσταση που ανέβηκε στο Old Vic, στο Λονδίνο]

–Ο Δημήτρης Οικονομίδης είναι ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής

  [hr]

* Αυτές τις δύο τελευταίες περιπτώσεις τις παρουσιάζει έξοχα ο Γάλλος δημοσιογράφος  Jean Hatzfeld  στο «Η εποχή της ματσέτας» εκδ. Seuil Παρίσι 2003.

** Αναφέρεται στο «Η φιλοσοφία της Ιστορίας και ο ρόλος της προσωπικότητας» του Γκεόργκι  Πλεχάνωφ – εκδ. Μορφωτικό Ινστιτούτο σελ. 129.

*** Αυτήν την εκδοχή προτείνουν π.χ. η ταινία «Μαξ » σε σκηνοθεσία Μένο Μέιτζες ή το μυθιστόρημα  «Η άλλη εκδοχή» του Ερίκ-Εμμανουέλ Σμιτ. Το μυθιστόρημα του Σμιτ αφορά, μεταξύ άλλων, στο κομμάτι μίσους και κακίας , στο μικρό  Χίτλερ, που κρύβει κάθε άνθρωπος μέσα του και απέναντι στο οποίο παλεύει, ή οφείλει να παλεύει, τόσο μόνος όσο και μαζί με τους άλλους συνανθρώπους του, για να παραμείνει ανθρώπινος και πολιτισμένος. Κατά τη γνώμη μου η μετάφραση «Η άλλη εκδοχή» στα ελληνικά του «La part de l’ autre», που θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Η μεριά του άλλου» ή «Η άλλη πλευρά», φτωχαίνει το νόημα του γαλλικού τίτλου.

**** Σημασία έχουν τόσο το ποσοστό που δίνεται από τον Συριλνίκ, διότι είναι πολύ μεγάλο, όσο και το υπολανθάνον μήνυμα. Δηλαδή το γεγονός ότι τα τραύματά μας δεν μας επικαθορίζουν απαραίτητα σε αρνητική κατεύθυνση, ούτε εφ’ όρου ζωής.