Ζακ Ρανσιέρ: Η «διανοητική ισότητα» ως θεμέλιο της χειραφέτησης

«Η χειραφέτηση ξεκινά όταν αμφισβητήσουμε την αντίθεση ανάμεσα στη θέαση και τη δράση, όταν κατανοήσουμε ότι τα προφανή δεδομένα που δομούν τις σχέσεις ανάμεσα στον λόγο, την παρατήρηση και την πράξη ανήκουν τα ίδια στη δομή της κυριαρχίας και της υποταγής.».

Στα κείμενα που έχουν συγκεντρωθεί στον τόμο «Ο χειραφετημένος θεατής» (μετάφραση Αλέξανδρος Κιουπκιολής, «Εκκρεμές») ο Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Ρανσιέρ (Jacques Rancière) επανέρχεται στo θέμα της ισότητας και της πνευματικής χειραφέτησης, συνεχίζοντας μια προβληματική που η αφετηρία της βρίσκεται σε ένα αρκετά παλιότερο έργο του, τον Αδαή δάσκαλο (1987).

Με αφορμή τις ριζοσπαστικές παιδαγωγικές αντιλήψεις του Ζοζέφ Ζακοτό, ο οποίος στις αρχές του 19ου αιώνα διακήρυξε τη διανοητική ισότητα δασκάλου – μαθητή, κλονίζοντας εκ θεμελίων ένα εκπαιδευτικό σύστημα στηριγμένο επί αιώνες στο δίπολο γνώση – άγνοια, ο Ρανσιέρ κάνει εδώ αντικείμενο της έρευνάς του το σημερινό θεατή και τον παθητικό ρόλο του αδαούς στον οποίο βρίσκεται εγκλωβισμένος.

Σε ό,τι αφορά το θέατρο, η συζήτηση είναι ουσιαστικά στάσιμη, ισχυρίζεται ο συγγραφέας στο κείμενο που δανείζει τον τίτλο στο βιβλίο («Ο χειραφετημένος θεατής»). Ακόμα και σκηνοθέτες όπως ο Μπρεχτ και ο Αρτώ, παρά την πρόθεσή τους να ενεργοποιήσουν το θεατή, του επιφύλαξαν τελικά ένα παθητικό ρόλο, αντιμετωπίζοντάς τον ως αδαή που προσπαθεί να κατακτήσει τη γνώση. Αλλά για τον Ρανσιέρ «και η θέαση είναι μια δράση». Ο θεατής δεν είναι αποδέκτης γνώσης, «συνθέτει το δικό του ποίημα», όπως συχνά ο μαθητής μαθαίνει κάτι άλλο από αυτό που ο δάσκαλος είχε στόχο να του διδάξει, «κάτι που δεν γνωρίζει ούτε ο ίδιος ο δάσκαλος».

Στα υπόλοιπα δοκίμια («Οι περιπέτειες της κριτικής σκέψης», «Τα παράδοξα της πολιτικής τέχνης», «Η ανυπόφορη εικόνα», «Η σκεπτόμενη εικόνα»), ο συγγραφέας εξετάζει μέσα από μια ανατρεπτική μετα-μαρξιστική οπτική ζητήματα όπως η μαρξιστική κριτική παράδοση, η πολιτική τέχνη, η διαμεσολάβηση της αισθητικής στη διαδικασία της χειραφέτησης, εντοπίζοντας αδιέξοδα και παλινδρομήσεις στη βάση πολλών επιφανειακά νεωτερικών προτάσεων. Τα άφθονα παραδείγματα προέρχονται κυρίως από το χώρο των τεχνών (κολάζ, φωτογραφία, εγκαταστάσεις βίντεο, κινηματογράφος, λογοτεχνία).

Ο συγγραφέας βλέπει το θεατή (τον αναγνώστη, τον πολίτη) να έχει απαρνηθεί τη δύναμή του. «Η παρατήρηση ενός θεάματος δεν μας οδηγεί στην κατανόηση του κόσμου και η κατανόηση του κόσμου δεν μας οδηγεί σε μια απόφαση να δράσουμε.». Αναφέρεται στη «μελαγχολία» μιας αριστεράς εγκλωβισμένης ακόμα σε παρωχημένα μοντέλα δράσης και κριτικής, που ουσιαστικά αναπαράγουν σχέσεις ανισότητας. Ο λόγος του είναι ένα κήρυγμα κατά της παθητικότητας και υπέρ της πνευματικής χειραφέτησης, που είναι «το θόλωμα των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα σε εκείνους που δρουν και εκείνους που βλέπουν».

Από το θέατρο του Μολιέρου ώς τις σημερινές φωτογραφίες καταγγελίας, είμαστε ακόμα εγκλωβισμένοι σε μια διδακτική τέχνη που μεταδίδει μηνύματα, που προσφέρει «πρότυπα ή αντιπρότυπα συμπεριφοράς». Θεμέλιο της χειραφέτησης είναι για τον Ρανσιέρ η διανοητική ισότητα, η οποία δεν βρίσκεται στο τέλος της διαδρομής, αλλά είναι προϋπόθεση για οποιαδήποτε πρόοδο.

Περισσότερο από το να προσφέρει απαντήσεις, η δύναμη της σκέψης του Ρανσιέρ βρίσκεται στα προκλητικά ερωτήματα που διατυπώνει για τη σχέση τέχνης, πολιτικής και κοινωνίας, και στην υπονομευτική ματιά του, ακόμα και για τις πιο καλά κρυμμένες βεβαιότητές μας.

Η μετάφραση του Αλέξανδρου Κιουπκιολή κινείται με γνώση και σιγουριά στους δρόμους αυτού του αιρετικού και εξαιρετικά ενδιαφέροντος στοχασμού.

Ο Ζακ Ρανσιέρ (γ. 1940), καθηγητής φιλοσοφίας στο European Graduate School της Ελβετίας και ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris VIII, υπήρξε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 μαθητής και στενός συνεργάτης του Λουί Αλτουσέρ, από τον οποίο αργότερα διαφοροποιήθηκε.

Στα ελληνικά κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία του:

Ο αδαής δάσκαλος. Πέντε μαθήματα πνευματικής χειραφέτησης, μτφρ. Δάφνη Μπουνάνου, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2008.

Το μίσος για τη δημοκρατία. Πολιτική, δημοκρατία, χειραφέτηση, μτφρ. Βίκυ Ιακώβου, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα 2010.

O μερισμός του αισθητού. Αισθητική και πολιτική, μτφρ. Θεόδωρος Παραδέλης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2012.