Η γενοκτονία, ο κινηματογράφος, η λογοκρισία και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια
Το 1957, όταν κάποιος δημοσιογράφος τον ρώτησε γιατί διατηρεί στο σπίτι του τρεις γραφομηχανές, ο Ντάσιελ Χάμμετ έδωσε την έξης απάντηση: «Για να θυμάμαι ότι υπήρξα κάποτε συγγραφέας».
Έχοντας στο ενεργητικό του πέντε μυθιστορήματα και πάνω από πενήντα διηγήματα, ο συγγραφέας του «Γερακιού της Μάλτας» άλλαξε για πάντα το τοπίο της αστυνομικής λογοτεχνίας με την επινόηση του αποκαλούμενου σήμερα νουάρ μυθιστορήματος.
Από το 1947 […] άρχισε το «κυνήγι των μαγισσών», με εξέχοντα ανθρωποκυνηγό την «Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών» που εξαπέλυσε επίθεση, όπως γνωρίζουμε, στους κύκλους των διανοουμένων και κυρίως στο χώρο του κινηματογράφου. Η υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης ή η διαμαρτυρία ενάντια στο λυντσάρισμα των μαύρων αρκούσαν για να καταστήσουν κάποιον ύποπτο.
Ο Χάμμετ […] καταδικάστηκε σε εξάμηνη φυλάκιση. Τα βιβλία του θα αποσυρθούν από τις βιβλιοθήκες.
Ο Χάμμετ αρνήθηκε να γίνει καταδότης. Πιστός στις αρχές του, έκανε όσα όφειλε να κάνει χωρίς να παραπονεθεί»1.
Προς τι το παραπάνω απόσπασμα;
Υπάρχει μεγάλη προϊστορία στις πιέσεις, στην ανοιχτή λογοκρισία, στους αποκλεισμούς και στις μαύρες λίστες. Η μη αρεστή πολιτική γνώμη, κατά την κρίση του κράτους και των αφηγημάτων που θέλει να επιβάλλει, αντιμετωπίζεται με τρομερή εχθρότητα.
Το τελευταίο διάστημα αυτό μοιάζει να μετατρέπεται ξανά σε κανονικότητα, συμβαίνει γύρω μας καθημερινά. Απαιτείται μια διευρυμένη κοινωνική σιωπή. Και μοιάζει να είναι μια ακόμη μέρα.
Μια ακόμη μέρα ωστόσο που στη Παλαιστίνη διεξάγεται το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, η γενοκτονία.
Μια ακόμη μέρα που βόμβες πέφτουν, σφαίρες θερίζουν. Μια ακόμη μέρα που μετράμε εκατοντάδες μωρά σφαγιασμένα. Μια ακόμη μέρα που ο λαός της Παλαιστίνης εκτελείται, διότι τόλμησε να αγωνιστεί, διότι ήθελε η φωνή του να ακουστεί στους υπόλοιπους λαούς του κόσμου.
Κι οι λαοί του κόσμου άκουσαν. Παρόλη τη σιωπή που ήθελαν να επιβληθεί, οι κραυγές για μια ελεύθερη Παλαιστίνη έφτασαν στα αυτιά του δυτικού κόσμου. Οι λαοί άρχισαν να υπερασπίζονται την ανθρωπότητα και την αξιοπρέπεια της.
Το σύστημα δεν ήταν καθόλου έτοιμο γι’ αυτή την πολιτική τροπή. Ανοιχτά θεώρησε ανεπίτρεπτο που οι κοινωνίες δεν αποδέχτηκαν με απάθεια τη, χρόνια σε λειτουργία, μηχανή αποχαύνωσης και συμβιβασμού τους. Μοιάζει να αναρωτιέται πώς και γιατί υπάρχουν ακόμη αντιστάσεις. Έτσι βάλανε τα παλιά και σίγουρα όπλα τους και πάλι σε διατεταγμένη υπηρεσία.
Τις πιέσεις, τη λογοκρισία, τους αποκλεισμούς, τις μαύρες λίστες.
Ακαδημαϊκοί φιμώνονται.
Εκδηλώσεις ακυρώνονται ή μποϊκοτάρονται.
Καλλιτέχνες λοιδορούνται, κατηγορούνται, μπαίνουν στο στόχαστρο.
Στον δυτικό κόσμο υπάρχει, από την στιγμή που ξεκίνησε ο σφαγιασμός του παλαιστινιακού λαού, μια υπόγεια, άτυπη αλλά ουσιαστικά και ιστορικά ανάλογη κατάσταση όπως στις ΗΠΑ του ψυχρού πολέμου. Μια κατάσταση θλιβερή όσο και αιτιολογημένη. Όταν μια πολιτική παρακμάζει κι ως εκ τούτου τρομάζει για την ίδια της την ύπαρξη, παίζει τα τελευταία της χαρτιά.
Για την Παλαιστίνη δεν πρέπει να μιλάει κανείς. Αντιθέτως να παρακολουθεί την γενοκτονία σιωπηρά και ως θέαμα, μέχρι να την συνηθίσει πλήρως. Έχω μια εντύπωση πως και για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν έπρεπε να μιλάει κανείς κι έτσι μετατράπηκε η ύπαρξή τους σε κανονικότητα. Καθώς οι ναζί ηττήθηκαν και οι λαοί τους νίκησαν, όλοι όσοι απέκρυπταν ή και βοηθούσαν την τότε γενοκτονία, «πέσανε από τα σύννεφα» και γίνανε οι «υπερασπιστές» των θυμάτων, εν μια νυκτί. Βρήκαν και πάλι τον τρόπο να «αυτοαθωωθούν» και να σώσουν το τομάρι τους.
***
Πριν κάποιες μέρες στο κινηματογραφικό φεστιβάλ του Βερολίνου βραβεύτηκαν με δυο κορυφαία βραβεία (Panorama Audience Award for Best Documentary Film, Berlinale Documentary Film Award) για το «No Other Land», ένα ντοκιμαντέρ που υπερασπίζεται την Παλαιστίνη, οι συνεργάτες-σκηνοθέτες από το Ισραήλ (Γιούβαλ Άμπραχαμ) και την Παλαιστίνη (Μπάζελ Άντρα). Πήρανε τα βραβεία και κάνανε δημόσια δήλωση, δίχως «ναι μεν αλλά», και χειροκροτηθήκανε από όλη την αίθουσα. Κι άλλοι συνάδελφοι τους στο ίδιο φεστιβάλ με διάφορους τρόπους, θέσανε τον εαυτό τους ανοιχτά πλάι στον λαό της Παλαιστίνης. Οι θεσμοί θορυβήθηκαν στα σοβαρά.
Ζήτησαν από το φεστιβάλ να απολογηθεί για την «εκτροπή» του.
Το φεστιβάλ το έκανε επί τόπου.
Οι καλλιτέχνες που βράβευσε, δυο μέρες έπειτα «αδειάστηκαν».
Και ο Ισραηλινός σκηνοθέτης δέχεται πίσω στη χώρα του απειλές κατά της ζωής του και της οικογένειας του2.
Η Γερμανία εμμέσως πλην σαφώς τους αρνήθηκε το «άσυλο». Δυο καλλιτέχνες, ενδεχομένως, δεν θα μπορέσουν να ξανακάνουν ταινία. Θα έχουν τις κάμερες στο γραφείο τους «για να θυμούνται ότι υπήρξαν κάποτε σκηνοθέτες». Εφόσον δεν τιμωρηθούν και με άλλους τρόπους.
Οι καλλιτέχνες αυτοί τίμησαν τις αρχές τους, όπως πολλοί άλλοι.
Και ως ελάχιστη επιβράβευση για την στάση τους, έχουμε ευθύνη η ταινία τους να απαιτήσουμε να προβληθεί παντού.
***
«Υπάρχει όμως μια πρόσκληση που την απέρριψα και είναι από το Jerusalem Film Festival. Σε αυτήν τη συνθήκη, όπου το Ισραήλ διαπράττει καθαρά μια γενοκτονία που δεν έχει καμία σχέση με αυτοάμυνα, αρνούμαι να είμαι καλεσμένος και να απαντώ σε ερωτήσεις του κοινού, ενώ ο στρατός του δολοφονεί μερικά χιλιόμετρα πιο πέρα. Θεωρώ ότι αν η άρνηση είναι συλλογική, θα λειτουργήσει ως άλλος ένας μοχλός πίεσης για να επιτευχθεί κατάπαυση του πυρός. Αλλά ακόμα και αν η άρνηση έχει μηδενικό αντίκτυπο, η ατομική μου ηθική και η πολιτική μου συνείδηση επιτάσσουν να αρνηθώ να γίνω μέλος μια τέτοιας φριχτής κανονικότητας.
Αν έχεις δει το Zone of Interest, καταλαβαίνεις ότι αν δεχτείς μια τέτοια πρόσκληση, μοιάζεις με έναν μικρό Ρούντολφ Ες ή έναν καλεσμένο του που συνεχίζει απτόητος την καθημερινότητά του, ενώ στην άλλη μεριά του φράχτη γίνεται μια ατελείωτη σφαγή. Θα ήθελα να καλέσω και τους άλλους Έλληνες σκηνοθέτες και παραγωγούς να αρνηθούν να συμμετάσχουν, όσο διαρκεί ο πόλεμος»3.
Αυτά είπε, ανάμεσα σε άλλα πολύ σημαντικά για την τέχνη, τον κινηματογράφο, τα φεστιβάλ, για τα συναισθήματα και για τις ιδέες, ο διεθνώς βραβευμένος (Κάννες, Βενετία κ.α) Έλληνας σκηνοθέτης Γιώργος Ζώης με αφορμή τη νέα του ταινία (Αρκάντια) που έκανε την πρεμιέρα στο φεστιβάλ Βερολίνου και πήρε ήδη πολύ καλές κριτικές.
Με το που διαβάζω τα λόγια του, δεν κρύβω ότι συγκινήθηκα.
Συγκινούμαστε, σαν να είναι γεγονός εξαιρετικό, με το αυτονόητο. Η τόλμη, μια εξαίρεση.
***
Ο φόβος φυλάει τα έρμα αλλά επίσης ο φόβος τρώει τα σωθικά. Καθώς δεν μπορεί να μας διακατέχει ο φόβος, ούτε η επιβαλλόμενη πειθάρχηση της συνείδησης, χιλιάδες άνθρωποι παλεύουν με κάθε τρόπο για να σταματήσει άμεσα ο σφαγιασμός ενός λαού που αγωνίζεται δικαίως για την ανεξαρτησία του. Πίσω από την τέχνη και έξω στους δρόμους, όλοι ανεξαιρέτως και επιτακτικά έχουμε μια πολιτική και ιστορική ευθύνη όπως οι κοινωνικές συνθήκες επιβάλλουν4.
Μπορεί να γίνει αλλιώς; Αναρωτιέμαι, δηλαδή, πόσο ανθρωπίνως επιτρεπτό είναι να αποκρύπτουμε την ηθική μας συνείδηση όταν χιλιάδες βόμβες πέφτουν καθημερινά πάνω σε σπίτια, νοσοκομεία, παιδιά, άνδρες και γυναίκες. Εγώ προσωπικά, δεν μπορώ να νιώθω ντροπή.