Η επιβίωση της «μνήμης»

Είμαι από αυτούς που περνάνε τις δύο-τρεις πρώτες ημέρες μετά τις εκλογές κοιτάζοντας τα πολύχρωμα γραφήματα να ανεβοκατεβαίνουν από δήμο σε δήμο κι από χωριό σε χωριό στο site του υπουργείου Eσωτερικών. Προ κρίσης, τα πράγματα ήταν κάπως ανιαρά. Εδώ ΠΑΣΟΚ, εκεί ΝΔ και σπάνια (πολύ σπάνια) το ΚΚΕ μπροστά. Τα πράγματα άλλαξαν κάπως στις εκλογές του 2012, αλλά ακόμη δεν είχα παρατηρήσει κάποιες τάσεις που αντιλήφθηκα εφέτος -και μάλιστα την τρίτη μέρα μετά τις εκλογές- ενώ κοίταζα μηχανικά τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών στο νομό απ’ τον οποίο κατάγομαι: το Κιλκίς.

Το Κιλκίς εγώ το θυμάμαι από παιδί ως ένα νομό που βαφόταν κυρίως μπλε στους εκλογικούς χάρτες ή/και πράσινος ενίοτε. Θυμάμαι ,όμως, επίσης τον πατέρα μου να μου λέει για το χωριό μας, ότι κάποτε η Αριστερά ήταν πρώτη δύναμη και για ένα χωριό κάπου βορειότερα, τη Γάβρα, που είναι 100% ΚΚΕ. Πριν ξεσπάσει η κρίση, είχα βρεθεί για μια δουλειά λίγο έξω από την πόλη του Κιλκίς κι εκεί ένας βενζινοπώλης μού είπε ότι λίγο βορειότερα του Κιλκίς βρίσκεται ένα χωριό, το Μεταλλικό, που «εκεί ήταν όλοι κομμουνιστές και κατέβαιναν ξυπόλητοι (καθότι πάμφτωχοι) στις συγκεντρώσεις της ΕΔΑ στο Κιλκίς και στη Θεσσαλονίκη». Ο βενζινοπώλης  ήταν σίγουρο πως δεν άνηκε στην Αριστερά και όλα αυτά περί ξυπόλητων τα ‘λεγε μ’ ένα ύφος «μου τη δίνουν οι κομμουνιστές αλλά ήταν κι αυτοί κακόμοιροι» όμως εγώ δεν το κρύβω ψιλοχαιρόμουν με την αποφασιστικότητα των κατοίκων του Μεταλλικού. Λίγο αργότερα διαβάζοντας τον Τύπο του ’46 συναντώ και κάτι για τη σφαγή δυο κοντινών χωριών, της Κοκκινιάς και της Ξηρόβρυσης.

Κοιτάζοντας, λοιπόν, τα αποτελέσματα σε Γάβρα, Κοκκινιά, Μεταλλικό και Ξηρόβρυση το 2014 ,εύκολα παρατηρεί κανείς ότι τα χωριά αυτά αποτελούν κάποιου είδους «παραφωνία» στα γενικά αποτελέσματα του νομού και της Β. Ελλάδας. Τα ποσοστά του ΚΚΕ κυμαίνονται μεταξύ 20 και 30% (7% μ.ο. στο νομό Κιλκίς) ενώ αντίστοιχα αποτελέσματα έχει και ο ΣΥΡΙΖΑ. Λίγο πιο δίπλα όμως τα χωριά Σπουργίτης, Κορωνούδα, Βάθη και Τριπόταμος δίνουν αντίστοιχα -κι ακόμα υψηλότερα- ποσοστά σε Νέα Δημοκρατία και Χρυσή Αυγή. Όποιος ερευνήσει λίγο βαθύτερα την ανθρωπογεωγραφία αυτού του κατεξοχήν προσφυγικού νομού θα διαπιστώσει ότι τα «κόκκινα» χωριά του είναι αυτά όπου εγκαταστάθηκαν ως επί το πλείστον πρόσφυγες από τον Καύκασο και τις περιοχές του Καρς και του Αρνταχάν της σημερινής Τουρκίας. Αντιθέτως, τα μέρη που δίνουν συντριπτικά ποσοστά σε ΝΔ-Χ.Α.-ΛΑΟΣ είναι κυρίως τα χωριά των τουρκόφωνων προσφύγων του δυτικού Πόντου. Κι η διαίρεση είναι εντυπωσιακή!

Μια σπάνια φωτογραφία από το αρχείο του Θ. Βαφειάδη με πρόσφυγες στο Κιλκίς, έξω από το καμένο Διοικητήριο, όπως είχε απομείνει από τη μάχη του 1913 μεταξύ ελληνικού και βουλγαρικού στρατού

Είναι χαρακτηριστικό ότι από τα είκοσι χωριά της δημοτικής ενότητας Κρουσών του Κιλκίς ελάχιστα παρουσιάζουν κατανομή εκλογικών ποσοστών που ομοιάζει με αυτήν του πανελλαδικού μέσου όρου. Αντίθετα, δίνουν την εικόνα μιας πόλωσης που θυμίζει τη δεκαετία του ’40.

Και όντως, ρίχνοντας μια πιο προσεκτική ματιά στην ιστορία της περιοχής και συγκρίνοντάς την με τα σημερινά εκλογικά αποτελέσματα δεν μπορεί κανείς, παρά να εντυπωσιαστεί για τον τρόπο με τον οποίο επιβιώνουν οι ταυτότητες αλλά κι οι διαιρέσεις του παρελθόντος ως τις μέρες μας. Για την ιστορία, τα Κρούσια υπήρξαν η πρώτη περιοχή στην Ελλάδα, όπου οργανώθηκαν αντάρτικες ομάδες, πριν ακόμη την επίσημη ίδρυση του ΕΑΜ, πράγμα που οι κάτοικοί τους πλήρωσαν με το πρώτο ολοκαύτωμα επί ελληνικού εδάφους από τις κατοχικές δυνάμεις. Στις 25/10/1941 τα χωριά Κλειστό, Κυδωνιά και Αμπελόφυτο σβήστηκαν απ’ το χάρτη με τους Γερμανούς να πυρπολούν το σύνολο του ανδρικού πληθυσμού τους μέσα σε μια εκκλησία (ένα ολοκαύτωμα που μέχρι σήμερα δεν έχει αναγνωριστεί απ’ το επίσημο ελληνικό κράτος).

Όμως αυτή ήταν η μία εικόνα της περιοχής.

Η άλλη περιλάμβανε τις ομάδες της ΠΑΟ που συνεργάζονταν στενά με τις δυνάμεις Κατοχής και σκορπούσαν τον τρόμο στα ΕΑΜοκρατούμενα χωριά.

Η κορύφωση της σύγκρουσης στην περιοχή σημειώθηκε στο τέλος του ’44 με τη μάχη του Κιλκίς.

Εκεί πάνω από 7.000 άνδρες των Γερμανόφιλων, εθνικιστικών ομάδων από όλη τη Βόρεια Ελλάδα ταμπουρώθηκαν στην πόλη και ηττήθηκαν κατά κράτος από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ.

Και τα ιστορικά γεγονότα είναι αναρίθμητα… Αλλά ας επιστρέψουμε στο παρόν.

Σήμερα, σε εποχή κρίσης τα μισά χωριά της περιοχής ψηφίζουν μαζικά ΚΚΕ και τα άλλα μισά Χρυσή Αυγή! Το γεγονός αυτό έχει μία αξία, διότι εδώ δεν πρόκειται για περιοχές άλλης οικονομικής επιφάνειας ή με ιδιαίτερα τοπικά προβλήματα (όπως π.χ. το κέντρο της Αθήνας). Τα συγκεκριμένα χωριά πλήττονται με τον ίδιο τρόπο από τη σημερινή κρίση και αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα εν γένει. Επιπλέον, οι πρωταγωνιστές εκείνης της εποχής είναι σε μεγάλο βαθμό νεκροί. Άρα, πόσο μεγάλο ρόλο μπορεί να παίζει η επιβίωση της «μνήμης» κι η τοποθέτηση κάποιου σε ένα «στρατόπεδο» με ιστορικούς, συναισθηματικούς, ψυχολογικούς όρους; Έχω διαβάσει διάφορα άρθρα κι αναλύσεις για «κόκκινα προπύργια» που πέφτουν στα χέρια της Χρυσής Αυγής και μαρτυρικά χωριά του ’40 που δίνουν ψήφους στους νεοφασίστες. Θεωρώ ότι πρόκειται για κατά βάση πρόχειρες αναλύσεις. Στις τελευταίες εκλογές φαίνεται ξεκάθαρα ότι η «κληρονομιά» του παρελθόντος και οι παλιές ταυτότητες επιβιώνουν κι αναβιώνουν στο πλαίσιο της κρίσης.

Η Ξηρόβρυση που κάηκε ολοσχερώς το ’46 και δεκάδες άμαχοι κάτοικοί της φονεύθησαν με τον χειρότερο τρόπο, παραμένει σήμερα «κόκκινη», ενώ το χωριό Σπουργίτης απ’ όπου καταγόταν ο αυτουργός του εγκλήματος της Ξηρόβρυσης στρέφεται προς τη Χρυσή Αυγή. Δεν πρόκειται για μεμονωμένα περιστατικά. Θα μπορούσα να παραθέσω δεκάδες ονόματα χωριών μόνο από το νομό Κιλκίς, το καθένα με συγκεκριμένη ιστορία πίσω του που «δένει» με τις εκλογικές προτιμήσεις των σημερινών κατοίκων του. Πουθενά δεν διαφαίνεται κάποια «ανατροπή». Βέβαια μ’ αυτό καθόλου δεν εννοώ ότι οι κάτοικοι των γειτονικών χωριών είναι έτοιμοι να επαναλάβουν τα γεγονότα της ταραγμένης δεκαετίας του ’40. Άλλωστε, όπως λέει ένα ρητό, «η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται όμως συχνά κάνει ρίμα». Με άλλα λόγια μπορεί στον κάμπο του Κιλκίς και στις πλαγιές των Κρουσσών να μην καλπάζουν πλέον τα άλογα του ΠΑΟτζή Λαζίκ ή του ΕΛΑΣίτη Καπετάν-Γαρέφη, όμως σε κρίσιμες στιγμές είναι σαν μια οσμή από καπνούς και μπαρούτι να πλανιέται ακόμη στον αέρα.

*Ο Γιώργος Μιχαηλίδης είναι  Υπ.Διδάκτωρ Παντείου – Τμήμα Ιστορίας.