Η μελαγχολική τέχνη του Σάντρο Μποττιτσέλλι
Ο Μποττιτσέλλι γεννήθηκε το 1445 στη Φλωρεντία και προερχόταν από μικροαστική τάξη βιοτεχνών, ο πατέρας του ήταν βυρσοδέψης και ήταν το τελευταίο παιδί της οικογένειας. Ο αδελφός του Τζιοβάννι λεγόταν “Botticello” (βαρελάκι) εξαιτίας της αγάπης του για το κρασί, κι έτσι, ο λεπτός εσωστρεφής και φιλάσθενος Σάντρο θα πάρει το καλλιτεχνικό του ψευδώνυμο από το περίεργο παρατσούκλι του αδελφού του.
Ο Μποττιτσέλλι ξεχωρίζει ανάμεσα στους πολλούς ζωγράφους που εργάζονται στην αυλή των Μεδίκων διότι εκφράζει το απόλυτο αισθητικό ιδεώδες της πρώιμης Αναγέννησης με τρόπο πραγματικά μοναδικό. Παράλληλα όμως εκφράζει και όλες τις εσωτερικές αντιφάσεις που συνοδεύουν την αναγεννησιακή περίοδο.
Η ζωγραφική του Μποττιτσέλλι διακρίνεται από την επιρροή τριών μεγάλων της εποχής, του Βερρόκιο, του Φιλίππο Λίππι και του Πολλαγιουόλο. Κατά την περίοδο της μαθητείας του δεν είναι γνωστά πολλά πράγματα. Σε ηλικία είκοσι πέντε χρόνων διευθύνει δικό του εργαστήριο και δουλεύει για τους Μεδίκους. Πιθανότατα τον ανακάλυψε ο πατέρας του Λορέντζο των Μεδίκων, ο Πιέρο ο «αρθριτικός».
Ο Μποττιτσέλλι είναι περισσότερο παρατηρητής της άνετης αυλικής ζωής παρά συμμέτοχος με ουσιαστικό τρόπο. Μια εσωτερική μοναξιά τον κρατά μακριά και απομονωμένο από τους συγχρόνους του. Η ζωγραφική του αιχμαλωτίζει τη στιγμή που φεύγει και τη μελαγχολία που γεννά η αίσθηση αυτή, όμοια με την αίσθηση του θανάτου. Το ζωγραφικό σύμπαν του Μποττιτσέλλι είναι συμβολικό και νεοπλατωνικό. Είτε τα θέματα είναι μυθολογικά είτε θρησκευτικά, οι άγγελοι και οι έφηβοι έχουν το ίδιο διφορούμενο χαμόγελο, οι Παναγίες είναι αφροδίτες μεταμφιεσμένες. Δύο πρόσωπα ενυπάρχουν καθαρά στο έργο του Μποττιτσέλλι, ο Τζουλιάνο των Μεδίκων (ήταν αδελφός του Λορέντζο) και η πλατωνικά αγαπημένη του Σιμονέττα Βεσπούτσι, από τις ομορφότερες νέες της Φλωρεντίας. Και οι δύο πέθαναν πρόωρα: η Σιμονέττα σε ηλικία μόλις είκοσι τριών ετών από φυματίωση και ο Τζουλιάνο δολοφονήθηκε στη συνωμοσία των Πάτσι το 1478. Αυτοί οι θάνατοι θα βαραίνουν τον Μποττιτσέλλι και οι μορφές των νεαρών νεκρών θα εμφανίζονται στα έργα του μελαγχολικές και αινιγματικές.
Γύρω στα 1475 – 1480 o καλλιτέχνης ζωγραφίζει την «Άνοιξη» και τη «Γέννηση της Αφροδίτης» δύο πίνακες σαγηνευτικής δύναμης που έχουν ερμηνευτεί με ποικίλους τρόπους όσον αφορά τον συμβολισμό τους και την αλληγορική τους σημασία. Στην «Άνοιξη» το πέρασμα από τη μια μορφή στην άλλη συμβολίζει την προοδευτική ανύψωση του αισθησιακού έρωτα σε πνευματική ενατένιση. Μια διαδικασία σύμφωνη με την αρμονία του κόσμου που υποδηλώνεται με τη μορφή της Αφροδίτης. Ο νεοπλατωνικής έμπνευσης κύκλος βασίζεται σε σύμβολα και επεισόδια της κλασικής λογοτεχνίας από τον Ησίοδο ως τον Οβίδιο καθώς σε ερμηνείες του Λέον Μπαττίστα Αλμπέρτι και του Μαρσίλιο Φιτσίνο. Από δεξιά ο Ζέφυρος κυνηγά τη νύμφη Χλωρίδα που θα μεταμορφωθεί στη Φλόρα, τη μητέρα των λουλουδιών. Στο κέντρο, με τη μεσολάβηση του Έρωτα και της Αφροδίτης «Venus Humanitas» του φιλόσοφου Φιτσίνο, το πάθος μετατρέπεται στην τριάδα ένα αρχαίο σύμβολο της γενναιοδωρίας που υπαινίσσεται τη σχέση ανάμεσα στο θεϊκό στοιχείο και στο ανθρώπινο. Αριστερά ο Ερμής διασκορπίζει τα σύννεφα σημειώνει τον ερχομό της πνευματικής στιγμής και ολοκλήρωσης. Η αινιγματική δύναμη και η αλληγορική φύση του έργου το καθιστούν μοναδικό. Όπως και «Η γέννηση της Αφροδίτης» φιλοτεχνήθηκε για μια αίθουσα της Βίλα ντι Καστέλλο που την είχε αποκτήσει ο εξάδελφος του Λορέντζο των Μεδίκων, Λορέντζο ντι Πιερφραντσέσκο, μαθητής του φιλοσόφου Μαρσίλιο Φιτσίνο. Ο Μποττιτσέλλι εικονογράφησε για τον ίδιο πελάτη τη Θεία Κωμωδία του Δάντη. Το 1815 «Η Άνοιξη» μεταφέρθηκε στην πινακοθήκη Ουφίτσι, έπειτα στην Ακαδημία και ξανά πάλι στην Ουφίτσι το 1919. «Η Γέννηση της Αφροδίτης» βρίσκεται στην Ουφίτσι από το 1815.
Στο έργο «Η Προσκύνηση των Μάγων» (1485 -1480) που φιλοτεχνήθηκε για το παρεκκλήσιο της οικογένειας Λάμα στην Εκκλησία της Σάντα Μαρία Νουόβα απεικονίζονται μέλη της οικογένειας των Μεδίκων και ο ίδιος ο Μποττιτσέλλι. Ήταν μια συνήθης τακτική κατά την Αναγέννηση να εικονίζονται στα έργα οι ζωγράφοι ή άλλα επιφανή πρόσωπα.
Η περίοδος από το 1480 μέχρι το 1492 ήταν ιδιαίτερα γόνιμη για τον καλλιτέχνη. Το 1481 πηγαίνει στη Ρώμη και δουλεύει με άλλους σπουδαίους καλλιτέχνες στη διακόσμηση του παρεκκλησίου της Καπέλλα Σιξτίνα. Δέχεται πολυάριθμες παραγγελίες για διακοσμήσεις μεγάρων και εκκλησιών. Πολλές από αυτές γίνονται με τη συνεργασία και άλλων ζωγράφων, όπως η μελέτη για το ναό της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε με τον Γκιρλαντάγιο, τον Περουτζίνο και τον Λορέντζο ντι Κρέντι.
Το 1492 με τον θάνατο του Λορέντζο των Μεδίκων η Φλωρεντία μπαίνει σε μια περίοδο κρίσης. Τα προφητικά και σκοτεινά κηρύγματα του Σαβοναρόλα περί τέλους του κόσμου λόγω της διαφθοράς και του αναγεννώμενου παγανισμού επηρέασαν τον Μποττιτσέλλι. Το επίσης φοβερό τέλος του τάραξε τη συνείδηση του Μποττιτσέλλι και η τέχνη του παίρνει ένα χαρακτήρα δραματικό. Τα τελευταία έργα του εκφράζουν με οδυνηρό τρόπο την ηθική κρίση των καιρών του. Οι φιγούρες του φαίνονται βασανισμένες και ο κόσμος διεκδικείται από αγγέλους και δαίμονες. Τα έργα αυτά καθρεφτίζουν μια εσωτερική αναταραχή. Η έμφυτη τάση περισυλλογής που είχε από νέος εξελίχθηκε σε μελαγχολία και η ζωή του έγινε όλο και πιο μοναχική. Σταδιακά έπαψε να δείχνει ενδιαφέρον για παραγγελίες και ούτε έδωσε συνέχεια στην πρόταση της Ισαβέλλας ντ’ Έστε να διακοσμήσει το σπουδαστήριό της. Πέθανε πάμφτωχος και άρρωστος στα 65 του χρόνια, στις 17 Μαΐου.
canto XVIII, Κόλαση. Από την εικονογράφηση στη Θεία Κωμωδία του Δάντη
Πηγές
1) Ε.Η Gombrich, «Το Χρονικό της Τέχνης», εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994
2) Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια της Τέχνης, εκδ.Φυτράκης, 1964
3) Σαβοναρόλα, εκδόσεις Ο Τύπος ΑΕ, 1973
4) Ουφίτσι Φλωρεντία, εκδ. Mondatori – Φυτράκης, 1969
5) Ελένη Μάργαρη, 32 ιστορίες ζωγραφικής, α’ τόμος, εκδ. Historical Quest, 2014
