Η Χρησιμότητα του Άχρηστου, Nuccio Ordine.
Μετάφραση: Ανταίος Χρυσοστομίδης, Εκδόσεις Άγρα
Η Χρησιμότητα του Άχρηστου, Nuccio Ordine, Μετ: Ανταίος Χρυσοστομίδης, Εκδ. Άγρα
Ένα υπέροχο πόνημα του Ιταλού πανεπιστημιακού Νούτσιο Όρντινε, σε απολαυστική μετάφραση του Ανταίου Χρυσοστομίδη, για την χρησιμότητα των «άχρηστων» γνώσεων σε όλη την ιστορία των ανθρώπων.
Ο καθηγητής επιχειρεί να απορρίψει -και το καταφέρνει πειστικά- την ηγεμονεύουσα άποψη πως μόνο τα «χρήσιμα» πράγματα, τα πράγματα που αποφέρουν υλικό κέρδος είναι αυτά για τα οποία ο κόσμος πρέπει να ενδιαφέρεται και να επιδιώκει στη ζωή. Σταχυολογώντας εύστοχα και διαφωτιστικά κείμενα από δεκάδες φιλόσοφους και συγγραφείς, ο Όρντινε αποκαλύπτει σε ένα κείμενο-μανιφέστο διακοσίων σελίδων την αναγκαία χρησιμότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της επιστημονικής έρευνας per se, για αυτή καθ’ αυτή την αξία τους, και όχι σαν υπηρέτριες κερδοφόρων εφαρμογών. Η μανία της χρησιμότητας στο βωμό του κέρδους έχει σαν αποτέλεσμα την πλήρη απαξίωση της καλλιέργειας του ανθρώπινου πνεύματος και κατ’ επέκταση των πανεπιστημίων και της ανιδιοτελούς τέχνης. Γράφει στην εισαγωγή ο Όρντινε:
«Οι σελίδες που ακολουθούν δεν έχουν καμιά φιλοδοξία να δώσουν ένα οργανικό κείμενο… Θέλησα μονάχα να μαζέψω, στο εσωτερικό ενός ανοιχτού κοντέϊνερ, τσιτάτα και σκέψεις που συνέλεξα κατά την διάρκεια πολλών χρόνων διδασκαλίας και έρευνας… Έχοντας πλήρη επίγνωση αυτών των ορίων χώρισα το δοκίμιο μου σε τρία μέρη: το πρώτο είναι αφιερωμένο στο θέμα της χρήσιμης αχρηστίας της λογοτεχνίας· το δεύτερο αφιερωμένο στις καταστροφικές συνέπειες που παρήγαγε η λογική του κέρδους στο χώρο της διδασκαλίας, της έρευνας και γενικότερα των πολιτιστικών δραστηριοτήτων· στο τρίτο μέρος, χρησιμοποιώντας μερικά ξεχωριστά παραδείγματα, ξαναδιάβασα ορισμένους κλασικούς οι οποίοι, στο διάβα των αιώνων, αναφέρθηκαν στην απατηλή δύναμη της ιδιοκτησίας και στις ολέθριες συνέπειές της στην dignitas hominis, στον έρωτα και στην αλήθεια.»
Ακριβώς, αυτό το τελευταίο μέρος αποτελεί και την ουσία του δοκιμίου του Νούτσιο Όρντινε -είναι η δωρεά της Τέχνης, της Φιλοσοφίας, της Επιστημονικής Έρευνας που θρέφουν το πνεύμα των ανθρώπων, που προσφέρουν εμπειρίες έξω από το κερδοφόρο zeitgeist των καιρών μας. Σελίδες γεμάτες ιερό πάθος και λογοτεχνική πολεμική αναδεικνύουν εδάφια από γνωστά και λιγότερο γνωστά κείμενα ιστορικών καλλιτεχνών αλλά και φιλοσόφων, την τεράστια ηθική αξία τους, καθώς η γνώση γίνεται ισχυρό εμπόδιο στην παντοδυναμία του χρήματος και του ωφελιμισμού. Αυτή η τελευταία δεν αγοράζεται και δεν πουλιέται, κανείς δεν μπορεί να ανταλλάξει τα λεφτά με τη γνώση.
Εδώ, θα επιθυμούσαμε να παραθέσουμε εδάφια από δυο Ιταλούς φιλόσοφους που ιδιαίτερα ξεχωρίζουμε. Στον «Λόγο Περί Αξιοπρέπειας Του Ανθρώπου» (κυκλοφορεί στις εκδ. Άγρα), το 1486, ο Τζιοβάννι Πίκο ντέλα Μιράντολα γράφει πως «Ακόμη χειρότερα έχουμε φθάσει να μην θεωρούμε σοφούς παρά τους 1486 μισθοφόρους της σοφίας. Είναι σαν να βλέπουμε την παρθένο Παλλάδα που κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπους χάρη στην γενναιοδωρία των θεών, να τη διώχνουν, να τη γιουχάρουν, να τη σφυρίζουν, και κανείς να μη δείχνει αγάπη ή ενδιαφέρον γι’ αυτήν, εκτός κι αν εκπορνευτεί και μπορέσει να καταβάλει το γλίσχρο αντίτιμο από τη διακόρευση της παρθενίας της στον κορβανά του εραστή της».
Αλλά και ο Τζιορντάνο Μπρούνο, έναν περίπου αιώνα μετά, στο «De Immenso», για την ανάγκη της αέναης αναζήτησης: «Πράγματι…κάθε φορά που θεωρούμε ότι μένει κάποια αλήθεια για να γνωρίσουμε και κάποιο αγαθό να προσεγγίσουμε, πάντα αναζητούμε μια άλλη αλήθεια και προσδοκούμε ένα άλλο αγαθό. Συνεπώς η αναζήτηση και η έρευνα δεν ικανοποιούνται με την απόκτηση μιας περιορισμένης αλήθειας και ενός ορισμένου αγαθού.»
Ο συγγραφέας προσθέτει, στο τέλος, ένα κείμενο που έγραψε το 1939 ο Αμερικανός παιδαγωγός Abraham Flexner ο οποίος ίδρυσε στο πανεπιστήμιο του Πρίνστον το Institute for the Advanced Study που σκοπό είχε να προάγει την καθαρή επιστημονική έρευνα απεκδυομένη κάθε ωφελιμιστική δέσμευση. Στο άρθρο του, ο δάσκαλος παραθέτει μερικές επιστημονικές έρευνες που γενικώς θεωρήθηκαν άχρηστες καθώς δεν είχαν άμεσο πρακτικό στόχο και οι οποίες βοήθησαν απρόσμενα διάφορες εφαρμογές που άλλαξαν την ιστορία της Ανθρωπότητας.