Οκτωβριανή Επανάσταση και εκπαίδευση
Αναδημοσίευση από ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ
Με την κατάληψη της εξουσίας οι μπολσεβίκοι στο ζήτημα της οργάνωσης της εκπαίδευσης ήρθαν αντιμέτωποι με σοβαρά προβλήματα:
- στο θεωρητικό οπλοστάσιο τους δεν υπήρχαν προηγούμενες σοβαρές εμπειρίες για το πώς μπορεί να οργανωθεί και να λειτουργήσει το σχολείο σε μια κοινωνία που προχωρά προς το σοσιαλισμό.
- Το 75% του πληθυσμού δεν γνώριζε ανάγνωση και γραφή. Ζούσε μέσα στο σκοταδισμό και την αμάθεια έχοντας σε πολλές περιοχές της απέραντης ρωσικής αυτοκρατορίας βαθιά πίστη στη μαγεία και τον παγανισμό. Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο ήταν τροχοπέδη στο να αναλάβουν οι μάζες τον έλεγχο των μέσων παραγωγής και να μπουν σε διαδικασίες πολιτικής συμμετοχής.
- Η πλειονότητα των εκπαιδευτικών και των διανοουμένων δεν ήταν με το μέρος των μπολσεβίκων. Χωρίς να έχουν κατακτήσει την ιδεολογική ηγεμονία στους εκπαιδευτικούς, οι μπολσεβίκοι ήταν δύσκολο να αλλάξουν το σχολείο και να δώσουν άλλο ιδεολογικό περιεχόμενο στη γνώση.
Οι μπολσεβίκοι προσπάθησαν να ανατρέψουν αυτή την κατάσταση ιδρύοντας το Ενιαίο Σχολείο Εργασίας και δημιουργώντας ένα ευρύ μορφωτικό δίκτυο προκειμένου να υπάρξει πρόσβαση του πληθυσμού στη γνώση και σε πολιτιστικές δραστηριότητες. Παράλληλα, αύξησαν τους μισθούς των εκπαιδευτικών, δημιούργησαν ανοικτά παιδαγωγικά σεμινάρια και προσπάθησαν να περιορίσουν την επιρροή της ρωσικής παιδαγωγικής εταιρείας που ήταν εναντίον τους. Δηλαδή προσπάθησαν τόσο αλλάζοντας προς το καλύτερο τους υλικούς όρους της ζωής των εκπαιδευτικών όσο και παρεμβαίνοντας στη μόρφωση και την επιμόρφωση τους να τους κερδίσουν πολιτικά, δείχνοντας τους ότι το συμφέρον τους ήταν με τους μπολσεβίκους στην οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας.
Το Ενιαίο Σχολείο Εργασίας
Στις 16 Οκτωβρίου 1918 εκδόθηκε το Διάταγμα των επιτρόπων του λαού για το Ενιαίο Σχολείο Εργασίας. Το Ενιαίο Σχολείο Εργασίας ήταν δωρεάν και υποχρεωτικό για όλους. Είχε δύο κύκλους.
- Ο πρώτος κύκλος είχε διάρκεια 5 χρόνια και ήταν για τα παιδιά 8-13 ετών.
- Ο δεύτερος κύκλος είχε διάρκεια 4 χρόνια και ήταν για τα παιδιά 13-17 ετών.
Στο Ενιαίο Σχολείο Εργασίας καταργήθηκαν οι τιμωρίες και όλες οι εξετάσεις (εισαγωγικές, προαγωγικές, απολυτήριες). Επίσης, καταργήθηκαν οι εργασίες για το σπίτι και όλη η δουλειά των μαθητών γινόταν στο πλαίσιο του σχολείου. Το περιεχόμενο του σχολείου ήταν η γενική μόρφωση σε συνδυασμό με την πολυτεχνική μόρφωση για όλους τους κλάδους της παραγωγής, την καλλιτεχνική μόρφωση και τις αθλητικές δραστηριότητες. Το σχολείο αποσκοπούσε στην συνολική ανάπτυξη της προσωπικότητας. Είναι ενδεικτικό ότι το πρόγραμμα του δεύτερου κύκλου περιείχε γλώσσα, μαθηματικά, γεωγραφία, ιστορία, φυσική, χημεία, ξένες γλώσσες, φωτογραφίες, αισθητική, γυμναστική, χορός. Η εργασία αποτελούσε τη βάση της μάθησης και της σχολικής ζωής. Στον πρώτο κύκλο η εργασία είχε χαρακτήρα οικιακής παραγωγής ενώ στο δεύτερο πραγματοποιούταν έξω από το σχολείο, σε εργαστήρια, εργοστάσια, αγρούς, κ.λπ.
Σημαντική καινοτομία είναι η προσπάθεια διαμόρφωσης αναγνωστικών και βιβλίων σε όλες τις γλώσσες που μιλιούνταν στην απέραντη χώρα. Περίπου 40 γλώσσες βρήκαν τη θέση τους στην εκπαίδευση και είναι αξιοσημείωτο ότι το πρώτο λεξικό της τσιγγάνικης γλώσσας γράφτηκε από τους μπολσεβίκους. Την πολιτική αυτή είναι ένα από τα σημεία που εντυπωσίασαν τον Δημήτρη Γληνό όταν το 1934 επισκέφθηκε τη Σοβιετική Ένωση μαζί με τον Κώστα Βάρναλη. Γράφει ο Γληνός: «Το ξύπνημα της συνείδησης στις μάζες είναι αδύνατο, αν δε χρησιμοποιηθεί για όργανο ολάκερης της πνευματικής ζωής η γλώσσα που μιλάει ο λαός…Το φαινόμενο αυτό το είδαμε στη Σοβιετική Ένωση…Ύστερα από την επανάσταση αναγνωρίστηκαν όλες οι εθνικές γλώσσες, έγιναν βάση για τη μόρφωση των λαών, έγιναν όργανο για το ξύπνημα της συνείδησης των μαζών. Γράφτηκαν γλώσσες που ως τότε δεν είχαν ούτε αλφάβητο. Δημιουργήθηκαν αλφάβητα λατινικά, γράφτηκαν βιβλία, βγήκαν εφημερίδες, δημιουργήθηκε θέατρο…πήρανε τη δημοτική γλώσσα, απλοποιήσανε την ορθογραφία και την έκαμαν φωνητική…κάθε λαϊκή ομάδα μορφώνεται με τη γλώσσα που μιλάει»[1].
Μόρφωση για όλους
Με μια σειρά από μέτρα οι μπολσεβίκοι προσπάθησαν να δημιουργήσουν τους όρους ανόδου του μορφωτικού επιπέδου του λαού. Με διάταγμα στις 2/8/1918 δίνεται το δικαίωμα παρακολούθησης των μαθημάτων στις πανεπιστημιακές σχολές σε όσους είναι άνω των 16 ετών. Επίσης, προχώρησαν σε εμπλουτισμό και άνοιγμα βιβλιοθηκών στο λαό ακόμη και τις Κυριακές, τη δημιουργία μουσείων και γενικά τη μορφωτική αξιοποίηση του περιβάλλοντος του εργαζόμενου, το άνοιγμα θεάτρων, την αξιοποίηση του κινηματογράφου για πολιτικούς και μορφωτικούς σκοπούς, το άνοιγμα νέων ωδείων και μουσικών σχολών για το λαό, την ίδρυση εκδοτικού οίκου των Σοβιέτ ώστε να κυκλοφορήσουν κλασικά λογοτεχνικά έργα σε φθηνή τιμή.
Οι βασικές ιδέες και οι αντιπαραθέσεις
Οι βασικές ιδέες του Ενιαίου Σχολείου Εργασίας ήταν:
– η πολυτεχνική μόρφωση.
– το σχολείο είναι κέντρο ζωής των παιδιών και όχι απλώς ένα ίδρυμα αποκομμένο από την κοινωνία.
– η παιδαγωγική του σχολείου έχει ως αφετηρία το παιδί.
– η μάθηση να γίνεται με ερευνητικές εργασίες είτε ατομικά είτε σε ομάδες.
Από αυτές τις 4 ιδέες μόνο η πρώτη μπορεί να ανιχνευθεί αυθεντικά στο μαρξισμό, οι υπόλοιπες 3 προέρχονται από το κίνημα της προοδευτικής εκπαίδευσης των ΗΠΑ (Dewey) και το Σχολείο Εργασίας. Στο πλαίσιο των μπολσεβίκων υπήρχαν διαφορετικές απόψεις για το πώς θα είναι οργανωμένο το Ενιαίο Σχολείο Εργασίας. Υπήρχαν εκείνοι που ήθελαν πολυτεχνικό σχολείο που θα συνδυάζει μέσω της εργασίας την εγκυκλοπαιδική μόρφωση με τη γνώση γύρω από την τεχνική και τα επαγγέλματα (Σχολή της Πετρούπολης) και απόψεις που επέμεναν στο να είναι το Ενιαίο Σχολείο Εργασίας ένα τεχνικό επαγγελματικό σχολείο. Η άποψη του Λένιν ήταν ότι το Ενιαίο Σχολείο Εργασίας έπρεπε να είναι πολυτεχνικό και όχι στενά επαγγελματικό.
Ο Dewey μετά την επίσκεψη του στην ΕΣΣΔ το 1926 επεσήμανε ότι η παιδαγωγική καινοτομία των μπολσεβίκων είναι εφικτή διότι δεν αλλάζουν μόνο το σχολείο, αλλάζουν και την κοινωνία: «Δεν μπορώ να κατανοήσω πως ακόμη και η πιο τίμια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στις δυτικές κοινωνίες μπορεί να ξεπεράσει το μεγάλο εμπόδιο της εισαγωγής μέσα στα σχολεία ενός επιθυμητού τύπου κοινωνικών σχέσεων, τη στιγμή που η κοινωνική μας ζωή κυριαρχείται από τον ανταγωνισμό και την επιθυμία του κέρδους. Αυτό σημαίνει ότι αν θέλουμε να αναπτύξουμε συνεργατικές κοινωνικές σχέσεις στα σχολεία μας, η σχολική ζωή θα πρέπει όχι να συνδεθεί με την κοινωνία, αλλά να αποκοπεί από αυτή. Η εκπαιδευτική κατάσταση στη Ρωσία αρκεί για να αντιληφθεί κάποιος ότι μόνο σε μια κοινωνία βασισμένη στις συνεργατικές αρχές μπορούν να υλοποιηθούν τελικά τα ιδανικά των εκπαιδευτικών μεταρρυθμιστών»[2]
Η πορεία
Η εκπαιδευτική πολιτική των μπολσεβίκων άλλαξε στην πορεία για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους. Χαρακτηριστικό στοιχείο της μετάβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ήταν η προσπάθεια να αυξηθούν οι φοιτητές που προέρχονταν από την εργατική τάξη. Τη δεκαετία του ’50 η υψηλή ζήτηση για σπουδές ανάγκασε τη σοβιετική εξουσία να εισάγει αυστηρές εξετάσεις στα σχολεία και σταδιακά να καταργήσει τα μέτρα υπέρ των μαθητών της εργατικής τάξης. Λιγοστές μελέτες που έγιναν έδειξαν ότι οι μαθητές με υψηλή επίδοση προέρχονταν από τους διανοούμενους και όχι από τους εργάτες. Στο δίκτυο της τεχνικής εκπαίδευσης πήγαιναν κυρίως παιδιά εργατών και αγροτών ενώ τα παιδιά των διανοουμένων και των στελεχών του κόμματος πήγαιναν σε «καλά» σχολεία που έδιναν βάρος στις εξετάσεις για τα πανεπιστήμια.
******************************************************
Για το ενιαίο σχολείο εργασίας της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών
(απόσπασμα από το Διάταγμα των επιτρόπων του λαού της 16ης Οκτώβρη 1918)
- Γενικές διατάξεις για το ενιαίο σχολείο εργασίας
Άρθρο 2
Το ενιαίο σχολείο συντίθεται από δύο βαθμίδες: μια πρώτη βαθμίδα για τα παιδιά από 8 μέχρι 13 χρονών (ο 5ετής κύκλος) και μια δεύτερη βαθμίδα για τα παιδιά από 13 μέχρι 17 ετών (ο 4ετής κύκλος)
Άρθρο 3
Η εκπαίδευση στα σχολεία του πρώτου και του δεύτερου κύκλου παρέχεται δωρεάν
Άρθρο 4
Η παρακολούθηση των σχολείων του πρώτου και του δεύτερου κύκλου είναι υποχρεωτική για κάθε παιδί της σχολικής ηλικίας
Άρθρο 5
Η αρχή της αλληλομόρφωσης των μαθητών εισάγεται στα σχολεία του πρώτου κύκλου και του δεύτερου κύκλου.
Άρθρο 7
Η κατάταξη των δασκάλων σε κατηγορίες καταργείται (…)
- Αρχές της σχολικής δουλειάς
Άρθρο 12
Το θεμέλιο της σχολικής ζωής πρέπει να είναι η παραγωγική δουλειά, όχι στη βάση της εξυπηρέτησης της φυσικής συντήρησης του σχολείου ή σαν εκπαιδευτική μέθοδος και μόνο, αλλά σαν δραστηριότητα παραγωγική και κοινωνικά απαραίτητη. Πρέπει να δένεται στενά κι οργανικά με την εκπαίδευση και οφείλει να συλλάβει επιστημονικά την εξωτερική πραγματικότητα στο σύνολό της. Ενώ η παραγωγική δουλειά θα προχωράει σε πολυπλοκότητα και θα ξεπερνάει τον ορίζοντα του άμεσου κόσμου του παιδιού, πρέπει να το εξοικειώνει με τις πιο διαφορετικές μορφές της παραγωγής, μέχρι τις πιο πολύπλοκες.
Παρατήρηση 1: Η αρχή της εργασίας γίνεται αποτελεσματικό παιδαγωγικό μέσο, όταν η δουλειά στο σχολείο, όντας σχεδιασμένη και κοινωνικά οργανωμένη, γίνεται με τρόπο δημιουργικό, εκτελούμενη με χαρά και χωρίς να ασκείται βία πάνω στην προσωπικότητα του παιδιού. Μ’ αυτή την έννοια το σχολείο αντιπροσωπεύει μια σχολική κοινότητα που, με τη διαδικασία της εργασίας αποκαθιστά μια στενή και οργανική σύνδεση με τον έξω κόσμο.
Παρατήρηση 2: Η παλιά μορφή της πειθαρχίας, που ο χαρακτήρας της είναι ο περιορισμός της σχολικής δραστηριότητας στο σύνολό της, και η παρεμπόδιση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του παιδιού, δεν έχει θέση στο σχολείο των εργαζομένων. Η ίδια η εργασιακή δραστηριότητα θα αναπτύξει στα παιδιά την εσωτερική πειθαρχία που χωρίς αυτή μια συλλογική και ορθολογικά σχεδιασμένη εργασία είναι αδιανόητη. Τα παιδιά συμμετέχουν ενεργητικά σε όλες τις ευκαιρίες για δουλειά που ανακύπτουν από τη σχολική ζωή· συγχρόνως, η αυξανόμενη συχνότητα των στιγμών της άμεσης αντιμετώπισης των προβλημάτων οργάνωσης, που προκαλείται από την αρχή του καταμερισμού της εργασίας, πρέπει να παίξει έναν εντελώς ουσιαστικό διαπαιδαγωγητικό ρόλο. (…)
- Διατάξεις και κανονισμός των σχολικών προγραμμάτων
Άρθρο 17
Δεν πρέπει να δίνεται καμιά γραφτή ή άλλη υποχρεωτική εργασία για το σπίτι.
Άρθρο 18
Στο σχολείο δεν επιτρέπεται καμιά τιμωρία οποιουδήποτε είδους.
Άρθρο 19
Όλες οι εξετάσεις, εισαγωγικές, προαγωγικές και απολυτήριες καταργούνται.
Άρθρο 20
Στο μέτρο του δυνατού, η διαίρεση κατά τάξεις με βάση την ηλικία πρέπει να αντικατασταθεί με μια διαίρεση σε ομάδες σύμφωνα με το επίπεδο της εκπαίδευσης των μαθητών στον κάθε εκπαιδευτικό κλάδο. (…)
- Βασικές αρχές της αυτοδιαχείρισης του ενιαίου σχολείου εργασίας
Άρθρο 27
Το υπεύθυνο όργανο για την αυτοδιαχείριση του σχολείου είναι το σχολικό συμβούλιο. Αποτελείται από: α) όλους τους εργαζόμενους στο σχολείο β) από τους αντιπροσώπους του ενεργού πληθυσμού της περιφέρειας, σε αναλογία ¼ των εργαζομένων στο σχολείο γ) από μαθητές των πιο μεγάλων ηλικιών (12 χρονών και πάνω) με την ίδια αναλογία όπως στο β και δ) από έναν αντιπρόσωπο της υπηρεσίας για την εκπαίδευση του λαού.
Σχετική βιβλιογραφία για μελέτη
Γρόλλιος Γιώργος, Οκτωβριανή Επανάσταση και Ενιαίο Σχολείο Εργασίας, Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης, τ.36, σ.16-27,1995.
Γρόλλιος Γιώργος, Κράτος, κόμμα συνδικάτο και Ενιαίο Σχολείο Εργασίας, τ.37, σ.38-45, 1996.
Γρόλλιος Γιώργος, Η συζήτηση για την εκπαίδευση στην Ε.Σ.Σ.Δ το 1920. Μόρφωση και εργασία, τ.41, σ.41-47, 1996.
Λένιν, Για την Αγωγή και την Παιδεία, 2 τόμοι, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1988 (ενδιαφέρον έχουν οι λόγοι του Λένιν στους φοιτητές και τους εκπαιδευτικούς στο 2ο τόμο).
Γληνός Δημήτρης, Εκλεκτές Σελίδες, (4 τόμοι), εκδόσεις Στοχαστής.
Φραγκουδάκη Άννα, Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1985 (ιδιαίτερα τις σελίδες 71-84) που αναφέρεται στο σχολείο στις σοσιαλιστικές χώρες.
Λουνατσάρσκη Α., Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΙΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΡΩΣΣΙΑΝ, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα www.kke.gr στον κόμβο της Κομμουνιστικής Επιθεώρησης (τεύχος 4ο του 2004).
Δαφέρμος Μανόλης, Πανεπιστήμιο, επιστήμη και κοινωνικός μετασχηματισμός στην ΕΣΣΔ, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου Πατρών, στο συνέδριο ιστορίας του 2006.
Αφιέρωμα των Αντιτετραδίων της Εκπαίδευσης, τεύχος 83 (επιμέλεια Γιάννης Μακρίδης)
[1] Δ. Γληνός, Εκλεκτές Σελίδες, τόμος 4ος, σ. 110, εκδόσεις Στοχαστής.
[2] John Dewey, John Dewey’s Impressions of Soviet Russia and the Revolutionary World: Mexico – China – Turkey, Columbia University Press, 1929, p. 88.