«Πετρούπολη», του Αντρέι Μπέλυ

Το μυθιστόρημα ξεκινά και μας χαιρετά: Εξοχότατοι, ευγενέστατοι, εντιμότατοι και πολίτες! Η προσφώνηση μας δείχνει τον χαρακτήρα και τη φυσιογνωμία αυτού του άχρονου και απερίγραπτου μυθιστορήματος. Ναι, η ιστορία εκτυλίσσεται τον Οκτώβριο του  1905, όμως οι χαρακτήρες, η πλοκή, το ύφος, η γλώσσα εντάσσονται σε ένα απροσδιόριστο μέλλον. Και ναι, ο όρος ρωσικός μοντερνισμός γίνεται αποδεκτός, όχι όμως και ικανός να χωρέσει τη γεωμετρία και τον κυβισμό της «Πετρούπολης» (Εκδόσεις Κίχλη). Κύκλοι που εφάπτονται, κύκλοι με απροσδιόριστη διάμετρο, αχανείς εκτάσεις με ακανόνιστο σχήμα και άγνωστο εμβαδό. Το μόνο σίγουρο είναι η παρατήρηση και η κίνηση γύρω από το αντικείμενο, εν προκειμένω την Πετρούπολη. Υπάρχει όμως μία λεπτομέρεια που δυσκολεύει την κυβιστική έκφραση: η καταχνιά. Το πολυεδρικό μυθιστόρημα του Μπέλυ μοιάζει με τη δροσιά ενός καλοκαιρινού πρωινού, με το ξύπνημα της φύσης όταν τα δέντρα κινούνται πίσω από τη γκριζόλευκη κουρτίνα. Τα περιγράμματα και τις σκιές, τους ήχους και τις πρώτες σταγόνες μαζεύει, διαβάζει και χρωματίζει ο Μπέλυ. Επιμένει και καλύπτει την απόσταση που απαιτεί η Πετρούπολη και στο τέλος μας δίνει τη λογοτεχνική, μαθηματική, εικαστική της έκφραση. Και όλα είναι πασίδηλα από το ξεκίνημα: Πέντε λέξεις, δυο κόμματα, ένα θαυμαστικό. Ας δούμε ποια είναι η «Πετρούπολη» του Μπέλυ.

Η φράση-εισαγωγή είναι ειρωνική, υπαινικτική, διακριτικά τολμηρή, μελωδική, θεατρική, ανατρεπτική. Οι προσδιορισμοί δεν κινούνται σε μονή κατεύθυνση, μα ακολουθούν την κίνηση και από τις δύο πλευρές: αριστερά-δεξιά, δεξιά-αριστερά… Ετσι συμπεριφέρεται και το μυθιστόρημα του Μπέλυ. Ο ρώσος συγγραφέας δίνει ζωή στο μυθιστόρημα και διαβάζοντας το είναι σαν να βλέπεις τα νερά του ποταμού Νέβα να κινούνται. Στην κίνηση και την αντανάκλαση τους ζει και ενεργεί η Πετρούπολη, το σκηνικό και ο συμπρωταγωνιστής της ιστορίας του Μπέλυ. Διαβάζουμε στο επίμετρο της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου: «… η Πετρούπολη, μέσα στη θύελλα του 1905, αντανακλά και χωροταξικά τις κοινωνικές δομές που οδήγησαν με μαθηματική ακρίβεια στην αιματηρή απόπειρα εξέγερσης της συγκεκριμένης χρονιάς. Υπάρχει το κέντρο των μεγαλοαστών και των αριστοκρατών και απέναντι του βρίσκονται τα νησιά των εργατών –των επίφοβων ίσκιων που γλιστρούν από εκεί για να εξαπλωθούν σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Το κέντρο δομείται σε τετράγωνα και κύβους και παράλληλα κα κάθετα προς τη λεωφόρο Νιέφσκι». Και η πόλη μπαίνει πιο βαθιά στην ιστορία. Στον πυρήνα αυτής βρίσκεται η πατροκτονία. Τον Οκτώβριο του 1905 μια βόμβα πρόκειται να εκραγεί στο γραφείο του γερουσιαστή Αμπλεούχοφ. Το σχέδιο έχει δεσμευτεί να φέρει εις πέρας ο γιος του, που βρίσκεται στην αντίπερα ιδεολογική όχθη. Σε αυτό το σημείο η διείσδυση της Πετρούπουλης. «Ο κίνδυνος διατάραξης της γεωμετρίας του, που θα σήμαινε διασάλευση της τάξης –ο μεγαλύτερος εφιάλτης του πατέρα Αμπλεούχοφ-, ελλοχεύει με τη μορφή μιας πανταχού παρούσας βόμβας» [από το επίμετρο της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου].

Δεν είναι όμως μόνο η Πετρούπολη, η Ιστορία, ο Νέβα, η πατροκτονία. Ο Μπέλυ αντλεί από τη ζωγραφική για τις περιγραφές του, από τον κινηματογράφο, ενώ το εγχείρημα διείσδυσης στο ανθρώπινο μυαλό προσφέρει την απαραίτητη ενάργεια. Επιπλέον, η ενασχόληση του συγγραφέα με την ψυχολογία και τον ανθρωποσοφισμό δημιουργεί την ιδιαίτερη διαλεκτική μεταξύ πατέρα και γιου.

Σε κάθε κεφάλαιο, σε κάθε ενότητα, στην πρόζα της «Πετρούπολης» αναδεικνύεται ο μελωδικός ή ορμητικός ρυθμός της γλώσσας, το ύφος της αφήγησης που απλώνει και μαζεύει τον λόγο, παρασέρνει τον αναγνώστη στην ιστορία και στους δρόμους της Πετρούπολης. Πρέπει να φτάσεις στον επίλογο για να καταλάβεις το τελικό σχήμα και να δεις τη μία και μοναδική εικόνα του μυθιστορήματος.

Την άκρως απαιτητική μετάφραση και τις σημειώσεις υπογράφει η Σταυρούλα Αργυροπούλου. Τα μοτίβα επαναλαμβάνονται, οι φράσεις, η ιδιάζουσα οργάνωση του κειμένου, τα διανοητικά παιχνίδια των ηρώων, όλα αυτά μέσα στην καταχνιά, όλα αυτά μέσα από τον κυματιστό λόγο του Μπέλυ, όλα αυτά δοσμένα σε μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στα ελληνικά, όλα αυτά σε 688 σελίδες. Η «Πετρούπολη» ανήκει στα μεγάλα έργα του 20^ου αιώνα, στις μεγάλες αναγνωστικές, διανοητικές, προκλήσεις. [Το βιβλίο τιμήθηκε με το «Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2018»]