"Στη σωφρονιστική αποικία" του Φ. Κάφκα

Τι υπάρχει στο «πριν» κάθε συγγραφέα, κάθε ποιητή; Σαν αναγνώστες βρισκόμαστε πάντα στο «μετά», στη στιγμή που «περπατάει» το έργο του κάθε λογοτέχνη. Τη στιγμή που κατεβάζουμε το βιβλίο από το ράφι και το ξεσκονίζουμε, ο δημιουργός «ξεσκονίζει» τις σκέψεις του, τις προσλαμβάνουσες και τα ερεθίσματα που θα οδηγήσουν το χέρι του στο χαρτί για να γράψει κάτι καινούριο. Η διαδικασία ίσως είναι επίπονη και κοπιαστική πνευματικά για τον ίδιο, όμως θέλουμε να συμμετάσχουμε. Το διάβασμα είναι απόλαυση, αλλά τι ήταν αυτό που άναψε τη σπίθα για να πάρει φωτιά η πένα και να «ζωντανέψει» η λευκή σελίδα; Ποια ήταν η αφορμή για να «γεννηθούν» τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Ψάχνουμε, βρίσκουμε και απαντάμε.

Πώς “γεννήθηκε” το “Στη σωφρονιστική αποικία” του Φραντς Κάφκα

Ο Κάφκα έγραψε το συγκεκριμένο διήγημα τον Οκτώβριο του 1914, αμέσως μετά την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το βίωμα της κήρυξης του πολέμου έχει ενσωματωθεί σε αυτό. Όπως και οι γνώσεις του για τις σωφρονιστικές αποικίες, οι οποίες υφίσταντο ακόμα τότε, όπως και αρκετά αργότερα μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως συνήθιζε, άλλωστε, αντλεί το υλικό της ιστορίας από μια πραγματικότητα που ήταν άμεσα προσιτή. Τις γνώσεις που πρέπει να είχε ο Κάφκα για τις σωφρονιστικές αποικίες, ιδιαίτερα τις γαλλικές, εξέθεσε ο Klaus Wagenbach και διεξοδικότερα ο Walter Muller-Seidel. Ο Wagenbach παραθέτει και αποσπάσματα από τον “Κήπο των μαρτυρίων” του Οκτάβ Μιρμπώ, έργο που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον Κάφκα.

Το διήγημα αν και δεν αναφέρεται στον πόλεμο, παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο διεξάγεται ο μοντέρνος πόλεμος: τη σύζευξη τεχνολογίας και βαρβαρότητας, η οποία σηματοδοτεί την αποτυχία των ευρωπαϊκών ιδεωδών του ανθρωπισμού. Θα πρέπει να επισημάνουμε πως στη δημιουργία του συνέβαλαν και οι απογοητεύσεις του Κάφκα, μια και αναζητούσε διαρκώς επάγγελμα, κάτι να τον απασχολεί από την εσωτερική αναταραχή. Εκείνη την περίοδο ξεκίνησε δική του δουλειά και την ίδια περίοδο έγραψε πολλές από τις μικρές ιστορίες του.

Ματαίωση κάθε είδους δικαιοσύνης

Το διήγημα δεν συνιστά κριτική των μεθόδων που εφαρμόζονται στις ευρωπαϊκές σωφρονιστικές αποικίες. Σε καμιά αποικία δεν υπήρχε όργανο βασανιστηρίων αυτού του είδους. Δεν συνιστά επίσης κριτική του παλαιού συστήματος απονομής δικαιοσύνης, καθώς το σκάνδαλο της ιστορίας συνίσταται ακριβώς στο γεγονός της ματαίωσης κάθε είδους δικαιοσύνης, όσο ανεπαρκής κι αν ήταν αυτή. Το διήγημα αν και δεν αναφέρεται στον πόλεμο, παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο διεξάγεται ο μοντέρνος πόλεμος: τη σύζευξη τεχνολογίας και βαρβαρότητας, η οποία σηματοδοτεί την αποτυχία των ευρωπαϊκών ιδεωδών του ανθρωπισμού. Στον μοντέρνο πόλεμο ισχύει ο κανόνας τον οποίο διατυπώνει ο αξιωματικός: “Η ενοχή είναι σε κάθε περίπτωση αναμφισβήτητη”.

Εχει επισημανθεί ότι δεν ήταν μόνο οι συνθήκες της εποχής κατά την οποία γράφτηκε το διήγημα σε μεγάλο βαθμό “εξευτελιστικές”, αλλά και ο ίδιος ο Κάφκα, αν μη τι άλλο εξαιτίας της διάλυσης του αρραβώνα του με τη Φελίτσε Μπάουερ, διακατεχόταν από ένα αίσθημα “εξευτελισμού”. Το 1916 γράφει στον εκδότη του Κουρτ Βολφ, όταν ο τελευταίος του επισημαίνει ότι το διήγημα έχει το στοιχείο του “εξευτελισμού”:

“Το γεγονός ότι εντοπίζετε τον εξευτελισμό με βρίσκει απολύτως σύμφωνο, αυτό είναι εξάλλου το πρίσμα μέσα από το οποίο βλέπω όλα όσα με αφορούν μέχρι τώρα. Παρατηρήστε πόσο υποδουλωμένο είναι, με κάθε δυνατό τρόπο, σε αυτόν τον εξευτελισμό! Προς διασάφηση αυτού του τελευταίου διηγήματος, θέλω να προσθέσω ότι δεν είναι μόνο εξευτελιστικό, ότι εξευτελιστική είναι σε μεγάλο βαθμό η γενική χρονική συγκυρία και ιδιαίτερα η προσωπική μου συγκυρία ήταν και είναι πολύ εξευτελιστική, και ειδικά η δική μου ακόμη περισσότερο από ό,τι η γενική”.

Πηγές

-“Στη σωφρονιστική αποικία”, μετάφραση Βασίλης Τσάλης. Επιμέλεια επιμέτρου Γιώτα Κριτσέλη, Εκδ. Κίχλη

–gradesaver