Πριν τη λευκή σελίδα.

Τι υπάρχει στο «πριν» κάθε συγγραφέα, κάθε ποιητή; Σαν αναγνώστες βρισκόμαστε πάντα στο «μετά», στη στιγμή που «περπατάει» το έργο του κάθε λογοτέχνη. Τη στιγμή που κατεβάζουμε το βιβλίο από το ράφι και το ξεσκονίζουμε, ο δημιουργός «ξεσκονίζει» τις σκέψεις του, τις προσλαμβάνουσες και τα ερεθίσματα που θα οδηγήσουν το χέρι του στο χαρτί για να γράψει κάτι καινούριο. Η διαδικασία ίσως είναι επίπονη και κοπιαστική πνευματικά για τον ίδιο, όμως θέλουμε να συμμετάσχουμε. Το διάβασμα είναι απόλαυση, αλλά τι ήταν αυτό που άναψε τη σπίθα για να πάρει φωτιά η πένα και να «ζωντανέψει» η λευκή σελίδα; Ποια ήταν η αφορμή για να «γεννηθούν» τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Ψάχνουμε, βρίσκουμε και απαντάμε.

Πώς γεννήθηκε “Το Λάθος” του Αντώνη Σαμαράκη

Η ζύμωση του πιο γνωστού μυθιστορήματος του Αντώνη Σαμαράκη έχει σημείο εκκίνησης την πολιτική έκφραση της εποχής του. Το βιβλίο κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 1965 από τις εκδόσεις “Βιβλιοπωλείο της Εστίας”. Τέσσερις μήνες πριν η Ελλάδα βιώνει τα “Ιουλιανά” ή αλλιώς την “Αποστασία”. Περίοδος πολιτικής ανωμαλίας για τη χώρα, που οδηγεί στην πτώση της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου στις 15 Ιουλίου 1965 και φέρνει τους συνταγματάρχες στην εξουσία δύο χρόνια αργότερα.

Το νήμα όμως δεν είναι τόσο μικρό. Ο ίδιος, στο αυτοβιογραφικό “1919-” αναφέρει ότι “Πολύ πριν ξεκινήσω να το γράφω -το άρχισα το 1962- με βασάνιζε το πρόβλημα Ολοκληρωτισμός. Ο  ολοκληρωτισμός ήταν πάντα εδώ. Και είναι και σήμερα, το 1996”. (σ.σ το 1996 κυκλοφόρησε το “1919-”). Η Ελλάδα τη δεκαετία του ’60 είναι αποκλεισμένη από τις διεθνείς χρηματαγορές λόγω του προπολεμικού χρέους της. Τον Οκτώβριο του 1962 η κυβέρνηση της ΕΡΕ υποχωρεί στις απαιτήσεις των δανειστών. Η ανάπτυξη της Ελλάδας μέχρι τότε ήταν δυνατή χάρη στην αμερικάνικη βοήθεια. Η Ελλάδα καλούνταν να καταβάλλει ετησίως και για μια περίοδο 42-45 ετών ένα σχετικά υψηλό ποσό. Έτσι, το διάστημα 1963-65 βρέθηκε να χρωστά και να πληρώνει υπέρογκα τοκοχρεολύσια για ένα “παράνομο χρέος”. Το σκηνικό ομοιάζει με το σήμερα. Ήταν, λοιπόν, πρόσφορο το έδαφος για την ανάπτυξη του ολοκληρωτισμού. Φυσικά, ο Σαμαράκης είχε και προσωπική εμπειρία από ανάλογα καθεστώτα. Είχε ζήσει τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, την Κατοχή.

Όταν παρέλαβε το βραβείο μυθιστορήματος των “12”-έπαθλο Κώστας Ουράνης, στο πρακτικό της απονομής διαβάζουμε το εξής: “Απηχεί τον πανικό και τα μεγάλα ηθικά προβλήματα που συνταράζουν τις σημερινές συνειδήσεις. […] Η σαρκωμένη σε τέχνη κραυγή του συγγραφέα κατά της πιέσεως που εξασκούν τα ολοκληρωτικά, αλλά συχνά και τα μη ολοκληρωτικά κράτη στον άνθρωπο. Είναι παράλογο, αυτό φωνάζει ο Σαμαράκης”. Φυσικά, “Το Λάθος” είναι επηρεασμένο από τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη (1963) και τον “φόβο του κομμουνιστικού κινδύνου”. Ο Σαμαράκης βλέπει τον ασφυκτικό πολιτικό/οικονομικό/κοινωνικό κλοιό της εποχής και αντιλαμβάνεται ότι καθένας μπορεί να αποτελέσει στόχο. Γι’ αυτό και επιχειρεί μέσω των λέξεων να “γεννήσει” την πιο ηχηρή κραυγή αγωνίας.

Άνθρωπος-απάνθρωπος

Ο Σαμαράκης κατάφερε να ενώσει το πολιτικό, το αστυνομικό και το ουμανιστικό στο έργο του. Το  ένα συμπληρώνει το άλλο και η αφηγηματική του τεχνική έχει κάτι από Κάφκα. Η αναφορά στον μεγάλο Τσέχο δεν είναι καθόλου τυχαία. Ο Σαμαράκης δεν προσδιορίζει τίποτα και όμως σε κάνει να καταλάβεις τα πάντα. Να αισθανθείς το σκοτάδι της εποχής, το μακρύ χέρι του νόμου, να νιώσεις την καταστολή σε όλο το επιστημονικό της μεγαλείο. Στο “Λάθος” δεν υπάρχουν ονόματα. Δεν υπάρχει χρονικός προσδιορισμός εξέλιξης των γεγονότων. Μπορείς να το κωδικοποιήσεις στις λέξεις “Καθεστώς”, “Ειδική Υπηρεσία”, “Ανάκριση”, “Το Σχέδιο”, “Καφέ Σπορ”, “Μάνατζερ”, “Κεντρικό”, “Λάθος”. Όλα αυτά αποτελούν μικρούς πυρήνες με θεμέλιο όλων τον ολοκληρωτισμό. Ο Σαμαράκης ανατρέπει τα στερεότυπα και δεν μένει στα γνωστά δίπολα “καλός-κακός”, “εχθρός-φίλος” κτλ. Γι’ αυτόν πάνω απ’ όλα είναι το “άνθρωπος-απάνθρωπος”. Εκεί, λοιπόν, που το αστυνομικό κυριαρχεί, ακολουθεί το πολιτικό και στο τέλος το ουμανιστικό. Η αληθοφάνεια των χαρακτήρων και η ενδοσκόπησή τους επιτυγχάνεται με την εκμετάλλευση των απλών, απρόσεχτων γεγονότων. “Το Λάθος” είναι διαχρονικό γιατί γράφτηκε από έναν άνθρωπο ευαίσθητο και ανήσυχο, έτσι όπως μας ζητούν και σήμερα οι καιροί να είμαστε…

Πηγές 

-Το Λάθος, εκδ. Ψυχογιός 

-“Το Βήμα της Κυριακής”, Νίκος Μπακουνάκης 

-Ημερησία