Πριν τη λευκή σελίδα

Τί υπάρχει στο «πριν» κάθε συγγραφέα, κάθε ποιητή; Σαν αναγνώστες βρισκόμαστε πάντα στο «μετά», στη στιγμή που «περπατάει» το έργο του κάθε λογοτέχνη. Τη στιγμή που κατεβάζουμε το βιβλίο από το ράφι και το ξεσκονίζουμε, ο δημιουργός «ξεσκονίζει» τις σκέψεις του, τις προσλαμβάνουσες και τα ερεθίσματα που θα οδηγήσουν το χέρι του στο χαρτί για να γράψει κάτι καινούριο. Η διαδικασία, ίσως, είναι επίπονη και κοπιαστική πνευματικά για τον ίδιο, όμως, θέλουμε να συμμετάσχουμε. Το διάβασμα είναι απόλαυση, αλλά τί ήταν αυτό που άναψε τη σπίθα για να πάρει φωτιά η πένα και να «ζωντανέψει» η λευκή σελίδα; Ποιά ήταν η αφορμή για να «γεννηθούν» τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Ψάχνουμε, βρίσκουμε και απαντάμε.

[br]

 Πώς “γεννήθηκε” το “Catch 22″ του Τζόζεφ Χέλερ

Ο Τζόζεφ Χέλερ είχε έναν ψίθυρο να τον συνοδεύει, όποτε έφευγε, με τη γυναίκα του, νωρίς από ένα πάρτι. “Το μυθιστόρημα… Ξέρεις…”. Από την αρχή είχε ξεκαθαρίσει τις προθέσεις του. Δεν του αρκούσε ο χώρος της διαφήμισης. Αργότερα, παρουσίασε αρκετές εκδοχές σχετικά με τις “ρίζες” του πρώτου του μυθιστορήματος. Ο ίδιος είχε πει πως “τα βιβλία που εκδίδονταν τότε είχαν πολλές ομοιότητες. Γι’ αυτό και σχεδόν είχα σταματήσει να διαβάζω, όπως και να γράφω”. Τότε, όμως, κάτι συνέβη. Σε βρετανό δημοσιογράφο αποκάλυψε ότι τον επηρέασαν οι συνομιλίες που είχε με δύο φίλους. Αμφότεροι είχαν τραυματιστεί στον πόλεμο. Ο ένας, μάλιστα, σοβαρά. Ο πρώτος τού είπε μερικές διασκεδαστικές ιστορίες για τις πολεμικές του εμπειρίες. Ο δεύτερος δεν μπορούσε να καταλάβει πώς μπορείς να κάνεις χιούμορ με τη φρίκη του πολέμου. Δεν γνωρίζονταν και προσπάθησα να εξηγήσω την άποψη του ενός στον άλλο. Ο δεύτερος παραδέχτηκε ότι υπήρχαν στιγμές “μαύρου χιούμορ”, όμως δεν μπορούσε να συμφιλιωθεί με αυτό που είχε δει στον πόλεμο. Η συζήτηση αυτή οδήγησε στο ξεκίνημα του “Catch 22” και σε αρκετά γεγονότα του.

Ο τσέχος συγγραφέας Άρνοστ Λούστιγκ ισχυρίστηκε ότι σε πάρτι για τον Μίλος Φόρμαν στη Νέα Υόρκη, ο Χέλερ του είχε πει πως δεν θα μπορούσε να γράψει το βιβλίο, εάν δεν διάβαζε πρώτα το “Ο καλός στρατιώτης Σβέικ” του Γιάροσλαβ Χάσεκ. Στο έργο του Χάσεκ, η γραφειοκρατία παγιδεύει έναν άτυχο άντρα. Μεταξύ άλλων, μένει σε νοσοκομείο για τεμπέληδες και υπηρετεί ως ορντινάντσα στρατιωτικού εφημέριου.

Μολαταύτα, η πιο διαδεδομένη άποψη για την εκκόλαψη του “Catch 22” εντοπίζεται στα όσα είπε ο συγγραφέας στο περιοδικό “The Paris Review” το 1974: “Ήμουν ξαπλωμένος στο κρεβάτι, όταν ξαφνικά μου ήρθε αυτή η φράση: Ηταν έρωτας με την πρώτη ματιά. Η πρώτη φορά που είδε τον εφημέριο, κάποιος τον ερωτεύτηκε τρελά. Δεν είχα το όνομα Yossarian. Ο εφημέριος δεν ήταν κατ’ ανάγκη στρατιωτικός εφημέριος. Θα μπορούσε να είναι εφημέριος σε φυλακή. Από τη στιγμή όμως που η αρχική φράση ήταν γεγονός, το βιβλίο ξεκίνησε να φτιάχνεται στο μυαλό μου. Ακόμη και οι λεπτομέρειές του. Ο τόνος, η φόρμα, αρκετοί από τους χαρακτήρες, συμπεριλαμβανομένων και κάποιων που τελικά δεν μπορούσα να χρησιμοποιήσω. Όλα αυτά μου πήραν μιάμιση ώρα. Ενθουσιάστηκα τόσο πολύ, που έκανα αυτό που λέει το κλισέ: Σηκώθηκα από το κρεβάτι και στρώθηκα στη δουλειά.”

Τα τρία σενάρια δεν ακυρώνουν το ένα το άλλο και όλα περιέχουν κάτι από τη δημιουργία του “Catch 22”. Προφανώς, καθένα προέκυψε σε διαφορετικό στάδιο της προεικόνισης του έργου. Επιπλέον, υπάρχει γράμμα του εκδότη Γουίτ Μπαρνέτ προς τον Χέλερ, στο οποίο αποκαλύπτεται ότι από το 1946 ο συγγραφέας σκεφτόταν να γράψει μυθιστόρημα για αεροπόρο ο οποίος αντιμετωπίζει το τέλος των αποστολών του. O αεροπόρος αυτός ήταν τελικά ο ίδιος ο Χέλλερ, αφού έζησε την παράνοια και τη φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ως βομβαρδιστής της αμερικανικής αεροπορίας και αυτό είναι που θέλησε, με απαράμιλλο χιούμορ να αποτυπώσει στο βιβλίο του.

Το επόμενο πρωί, και αφού η αρχική φράση είχε πάρει το τελικό της σχήμα, πήγε στη δουλειά. Ο ίδιος περιγράφει τη συνέχεια. “με το γλυκό και τον καφέ μου και το μυαλό μου να ξεχειλίζει από ιδέες, αμέσως διαμόρφωσα το πρώτο κεφάλαιο”. Το χειρόγραφο έφτασε τις 20 σελίδες. Του έδωσε τον τίτλο “Catch 18”. Ήταν το 1953.

[br]

Το “18” γίνεται “22”

Το βασικό ζήτημα, μετά τη δομή του βιβλίου, ήταν ο τίτλος του. Αρχικά, όπως είδαμε, τιτλοφορήθηκε “Catch 18”. Από το πρώτο κεφάλαιο. Δημοσιεύθηκε σε φόρμα περιοδικού το 1955. Στη συνέχεια όμως, η ατζέντης του Χέλερ, Καντίτα Ντονάτιο, απαίτησε την αλλαγή του. Ο λόγος; Να αποφευχθεί η σύγχυση με άλλο πρόσφατο εκδωθέν βιβλίο σχετικό με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ηταν το Mila 18 από τον Λέον Ούρις.

Το “Catch 11” ήταν η πρώτη εναλλακτική. Ωστόσο, δεν επιλέχθηκε, καθώς το 1960 προβλήθηκε η ταινία “Ocean’s 11”.  Την ίδια κατάληξη είχε και το “Catch 17” (παρόμοιο με τον τίτλο του φιλμ “Stalag 17”) όπως και το “Catch 14”. Οι υπεύθυνοι του εκδοτικοί οίκοι “Simon & Schuster” θεώρησαν ότι το “14” δεν ήταν αρκετά αστείο νούμερο. Τελικά, ο συγγραφέας, η ατζέντης και ο εκδότης κατέληξαν στο “Catch 22”.

[br]

“Εξωφρενικά αυθεντικό”

Όσον αφορά στο τι αντιπροσωπεύει το “Catch 22”, δεν υπάρχει καλύτερη ανάλυση απ’ αυτήν του Orville Prescott στους “New York Times” τον Οκτώβριο του 1961. Παραθέτουμε χαρακτηριστικό απόσπασμα:

“Το Catch 22 από τον Τζόζεφ Χέλερ δεν είναι και το πιο επιτυχημένο μυθιστόρημα. Δεν είναι καν καλό σύμφωνα με τα συμβατικά πρότυπα. Δεν υπάρχει, όμως, αμφιβολία ότι είναι το πιο παράξενο βιβλίο για την αμερικάνικη αεροπορία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εξωφρενικά αυθεντικό, λαμπρά κωμικό, βάναυσα φρικτό. Το αποτέλεσμα είναι σαγηνευτικό που θα διχάσει. Σε κάθε περίπτωση είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά μυθιστορήματα της χρονιάς και ίσως, κάνει διάσημο τον συγγραφέα του. […] Το Catch 22 χαρακτηρίζεται για τον ρεαλισμό του στις περιγραφές των βομβαρδισμών. Με τους άνδρες να ουρλιάζουν, να πεθαίνουν, ενώ τα αεροπλάνα συντρίβονται. Μολαταύτα, δεν μένει εκεί. Περνά στη σφαίρα της σάτιρας, της γκροτέσκας υπερβολής, της φαντασίας, της φάρσας και της απόλυτης παραφροσύνης”

[Το βιβλίο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Εκάτη]

[br]

Πηγές

http://www.vanityfair.com/culture/2011/08/heller-201108

http://www.theguardian.com/books/2015/mar/30/robert-mccrum-100-best-novels-catch-22-joseph-heller

 https://www.nytimes.com/books/98/02/15/home/heller-catch.html