"Σημειώσεις από το υπόγειο" του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

Τι υπάρχει στο «πριν» κάθε συγγραφέα, κάθε ποιητή; Σαν αναγνώστες βρισκόμαστε πάντα στο «μετά», στη στιγμή που «περπατάει» το έργο του κάθε λογοτέχνη. Τη στιγμή που κατεβάζουμε το βιβλίο από το ράφι και το ξεσκονίζουμε, ο δημιουργός «ξεσκονίζει» τις σκέψεις του, τις προσλαμβάνουσες και τα ερεθίσματα που θα οδηγήσουν το χέρι του στο χαρτί για να γράψει κάτι καινούριο. Η διαδικασία ίσως είναι επίπονη και κοπιαστική πνευματικά για τον ίδιο, όμως θέλουμε να συμμετάσχουμε. Το διάβασμα είναι απόλαυση, αλλά τι ήταν αυτό που άναψε τη σπίθα για να πάρει φωτιά η πένα και να «ζωντανέψει» η λευκή σελίδα; Ποια ήταν η αφορμή για να «γεννηθούν» τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Ψάχνουμε, βρίσκουμε και απαντάμε.

Πώς “γεννήθηκε” το “Σημειώσεις από το υπόγειο” του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

Το έργο γράφτηκε σε μια πολύ κακή, επαγγελματικά, περίοδο στη ζωή του Ντοστογιέφσκι. Η πρώτη του εφημερίδα –Time– δεν πήγε καλά και έκλεισε, ενώ η δεύτερη βρισκόταν κοντά στη χρεοκοπία. Παράλληλα, η γυναίκα του πέθαινε, η οικονομική του κατάσταση χειροτέρευε και ο συντηρητισμός του επηρέαζε αρνητικά τη δημοφιλία του. Μάλιστα, συχνά δεχόταν επιθέσεις από τον φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό τύπο. Στις 20 Μαρτίου 1864 έγραψε στον αδερφό του Μικάλη: “Κάθισα να δουλέψω το βιβλίο μου. Θέλω να τελειώνω όσο το δυνατόν γρηγορότερα, αλλά και να γίνει καλή δουλειά. Τελικά είναι πιο δύσκολο απ’ ό,τι περίμενα. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να βγει καλό. Θέλω να βγει καλό”.

Πολλές πτυχές του έργου -και ιδιαίτερα ο τόνος του έργου- δείχνουν παράξενες, αιχμηρές, πικρές. Για κάποιους, η πικρία του “Υπογείου” εντοπίζεται στις ατυχίες που βίωσε ο συγγραφέας ενόσω το έγραφε. Η πιο σημαντική επιρροή όμως ήταν η ωρίμανση της κοσμοθεωρίας του. Η ψυχρή και αποστασιοποιημένη συμπεριφορά  απέναντι στον ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό, υλισμό, ουτοπισμό των νεότερων χρόνων του. Ο Ντοστογιέφσκι ξεκίνησε την καριέρα του ως συγγραφέας το 1840 σαν ρομαντικό ιδεαλιστής και ονειροπόλος. Εκείνη την περίοδο ήταν αφοσιωμένος στον “ουτοπικό σοσιαλισμό” και το όραμα του για ένα απόλυτα ικανοποιημένο και κανονισμένο κόσμο. Η τελειότητα αυτή θεωρούνταν εφικτή μέσα από τις αρχές της λογικής και της πεφωτισμένης ιδιοτέλειας.

Η περίοδος της φυλάκισης και της εξορίας άλλαξε την οπτική του Ντοστογιέφσκι. Πλέον, είχε αντιληφθεί ότι υπήρχαν περισσότερα για τον άνθρωπο από τη λογική και τη διαφώτιση. Παρεμπιπτόντως, όταν αναφερόταν στον “άνθρωπο” έκανε αναφορά στην ανθρωπότητα. Είχε πεισθεί ότι ο άνθρωπος ήταν ικανός τόσο για το παράλογο όσο και για το λογικό. Μάλιστα, θεωρούσε ότι το παράλογο ήταν σημαντικό στοιχείο για τον κόσμο του ανθρώπου και το λογικό μια πρόχειρη κατασκευή πάνω του. Οι “Σημειώσεις από το υπόγειο” βασίστηκαν σε αυτή τη συλλογιστική. Επίσης, είναι και μια απάντηση στο βιβλίο του N.G Chernyshevsky “What Is To Be Done”.

Απεικόνιση του ανθρώπινου μυαλού

Η κριτική υποδοχή του έργου δεν ήξερε πώς να φερθεί. Το αντιμετώπισε σαν “ιδεολογικό κείμενο” και όχι σαν μυθιστόρημα. Έτσι, υπήρξε διχασμός. Από τη μία έπαινοι γι’ αυτόν από αδελφά πνεύματα και θαυμαστές για την άποψή του πάνω στην προσωπικότητα και την ιδεολογία και από την άλλη καταγγελίες από το φιλελεύθερο, ορθολογιστικό στρατόπεδο. Η απεικόνιση του ανθρώπινου μυαλού και της ανθρώπινης συμπεριφοράς ήταν κάτι καινούργιο εκείνη την εποχή. Πολλοί άνθρωποι δυσκολεύτηκαν να δεχτούν ότι ο “άνθρωπος από το υπόγειο” σχετιζόταν, με κάποιον τρόπο, μαζί τους. Γι’ αυτό ήταν πιο εύκολο να απορρίψουν τη δουλειά του Ντοστογιέφσκι και να την περιορίσουν στον χώρο του μύθου ή στην καλύτερη περίπτωση να τη δεχτούν ως μελέτη του ανήσυχου μυαλού.