«Σαίξπηρ. Η επινόηση του ανθρώπινου», του Χάρολντ Μπλουμ

Ο λόγος αυτός είναι από τα κόκαλα βγαλμένος, ιερός, πανανθρώπινος, διαχρονικός. Από τους λίγους που αξίζουν τα αποσιωπητικά. Και ξέρετε γιατί; Διότι εκεί που φωτίζονται τα όρια του ανθρώπου, του θεάτρου, της ποίησης, αυτός συνεχίζει. Γιατί, πότε σταμάτησε ο «Αμλετ» να αμφισβητεί; Ποιος υπέταξε το ζωηρό πνεύμα του «Φάλσταφ»; Πότε τελείωσε ο διάλογος του «Μακμπέθ» με τη μοίρα; Πότε σταμάτησε η καταιγίδα στον κόσμο του «Βασιλιά Ληρ»; Μόνο ο μέγας δημιουργός ξέρει τις απαντήσεις. Μόνο αυτός κρατά το άγραφο χαρτί. Μόνο αυτός δεν πονά τα φτερά της πένας. Μόνο αυτός έδωσε ζωή στο είδωλο της κοινωνίας. Στο ανείπωτο τόλμησε να βάλει λόγια, σώμα, αίμα, αλήθειες και το αναγκαίο ψέμα. Το κακό, που μόνο ανθρώπινο μπορεί να ναι, το φρόντισε, το κατάλαβε, το σκότωσε και το επέστρεψε πίσω στους δημιουργούς του. Και όταν τα υπεράνθρωπα έπαψαν να υπάρχουν, ο άνθρωπος ήξερε το καλό, ήξερε, πια, και το κακό. Η παλιά άμορφη ομορφιά είχε πάρει σχήμα, τα χνάρια της δεν χάνονταν και τα φαντάσματα που απειλούσαν το «χθες» και το «σήμερα» στην αυλαία του μέλλοντος κρεμάστηκαν. Πολλά πέρασαν μέσα απ’ αυτόν, πολλά δημιουργήθηκαν μετά απ’ αυτόν. Ένα είναι σίγουρο: το ανθρώπινο έχει αρκετές ανεξίτηλες υπογραφές. Μία απ’ αυτές, του Ουίλιαμ Σαίξπηρ.

Ο Χάρολντ Μπλουμ με το «Σαίξπηρ. Η επινόηση του ανθρώπινου» (Εκδόσεις Gutenberg) μας δίνει ένα έργο ζωής, μας δίνει κάτι από τη ζωή του Βάρδου (όπως τον αποκαλεί), μας δίνει ένα φρέσκο, γεμάτο χυμούς, ροδαλό κομμάτι ζωής. Αναμφίβολα ο ποιητής, ειδικά αυτός, κατοικεί στη φλέβα του σώματος της κοινωνίας. Ο αμερικανός κριτικός «βουτάει» στο σαιξπηρικό σύμπαν και μας δείχνει τη σύνδεση έργου-δημιουργού. Η πορεία, όμως, που ακολουθεί, επιλέγει και μας αποκαλύπτει είναι αμφίδρομη. Ο Σαίξπηρ είναι το έργο του και το έργο του είναι ο Σαίξπηρ! Συνήθως τα δημιουργήματα αυτονομούνται και έτσι είναι κι εδώ. Με μια διαφορά: τη στιγμή που θα τα πλησιάσουμε αυτά θα επιστρέψουν στον δημιουργό τους. Όταν διαβάζουμε, βλέπουμε, ακούμε, κάποιο έργο του, αυτόματα τα δύο γίνονται ένα. Η ένωση προκύπτει, κυρίως, μέσα από τους χαρακτήρες. Πολύπτυχοι, ανεξάρτητοι (!) και δίχως όρια ανθρώπινοι. Πώς προκύπτει το τελευταίο; Τρεις είναι οι λόγοι: θαρραλέα αναμέτρηση με την Ιστορία, προσεκτική ανάγνωση της κοινωνίας, απογύμνωση της ψυχής. Ο Σαίξπηρ δεν υποκλίθηκε στο δέος της θρησκείας, δεν κανάκεψε την κοινωνία και δεν άφησε την εξουσία να τον καθηλώσει. Ναι, δεν συγκρούστηκε μαζί της, αλλά δεν τα έδωσε όλα σε αυτήν. Γι’ αυτόν ήταν ο άνθρωπος πάνω απ’ όλα και το ανθρώπινο μέσα σε όλα. Με τον τρόπο του «αποφάσισε» ότι τα όρια τα σωματικά, τα γεωγραφικά, τα κοινωνικά, τα ιστορικά, τα θρησκευτικά, τα πολιτικά δεν υπάρχουν. Καθετί ανθρώπινο φυσικά και δεν του ήταν ξένο. Δεν το φοβήθηκε λοιπόν και το γνώρισε στο πνεύμα. Κράτησε τη στέρεη δομή της ύλης και τη διεύρυνε γεμίζοντας τη με την ασύνορη φαντασία. Το ανθρώπινο στον Σαίξπηρ επινοείται -και δεν σταματά ποτέ- γιατί οι χαρακτήρες αυτονομούνται και ζουν στον αθέατο κόσμο μας. Και δεν είναι μόνο αυτό. Η απουσία τους είναι μια εν δυνάμει παρουσία που διαρκώς επηρεάζει δεδομένες ανθρώπινες καταστάσεις. Ο «Μακμπέθ», για παράδειγμα. Η τιμωρία του δεν είναι το τέλος της τραγωδίας. Είναι η συνέχεια της δοκιμασίας του ανθρώπινου, στο διηνεκές. Ο Σαίξπηρ «ντύνει» τοι ανείπωτο με λόγια και «χαμηλώνει» τη φαντασία για να δημιουργήσει μια ασταμάτητη κίνηση. Τα κομμάτια που υπάρχουν στον άνθρωπο, σωματικά, ψυχικά, πνευματικά, αποσπώνται με λογοτεχνική ακρίβεια, οξυδέρκεια και αναπλάθονται για να συντροφεύσουν το φανταστικό-αληθινό πλάσμα της σκηνής. Η αυλαία μπορεί να πέφτει και η τελεία να μπαίνει, όμως ο χρόνος είναι η άγνωστη-γνωστή δράση και το μέλλον η ατέλειωτη σκηνή. Πώς, λοιπόν, να μη λατρέψεις τον Σαίξπηρ και πώς να μη διαβάσεις αυτή τη μελέτη-αποτίμηση-κριτική του Μπλουμ;

Ο Μπλουμ φωτίζει τις μνήμες και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις πάνω στα έργα του Σαίξπηρ. Αποφασίζει, διαλέγει, επιλέγει και καταλήγει έντιμα και ισχυρά υποκειμενικά. Το εγχείρημα του μεγάλο. Τίποτα δεν μένει απ’ έξω. Τα έργα κατηγοριοποιημένα και η προσέγγιση τους από πολλές οδούς. Και εδώ μπαίνει η φροντίδα και το ισχυρό πνεύμα των επιμελητών της έκδοσης. Η απόδοση είναι των Α. Μπερλή, Θ. Γλυνάτση. Η επιμέλεια, τα σχόλια και η μετάφραση παραθεμάτων είναι των Κ. Αντωνίου, Σ. Κεφάλα, Γ. Μπαρτσώκα. Τέλος, η απόδοση-εισαγωγή, γενική διαφρόντιση-σχόλια ανήκουν στον Ήρκο Ρ. Αποστολίδη. Διαβάζοντας τις 990 σελίδες του βιβλίου, ο αναγνώστης θα διαπιστώσει, πέρα από παρουσίαση του σαιξπηρικού σώματος, τον «διάλογο» επιμελητών με τον συγγραφέα. Πρόκειται για ζωηρή διαδικασία, γεμάτη διαφωνίες, έως και εντάσεις. Μέσα απ’ αυτή την ιδιαίτερη διαλεκτική, αναδεικνύεται όχι μόνο ένα παγκόσμιο δημιουργικό πνεύμα, αλλά και η άβολη μα αναγκαία αλήθεια. Και ναι, αυτό το βιβλίο, όπως αναφέρεται και στο οπισθόφυλλο, μπορεί να χαρακτηριστεί «σταθμός» για τη μελέτη του αγγλικού-παγκόσμιου θεάτρου και της Λογοτεχνίας εν γένει. Και ποια είναι η πεμπτουσία της σαιξπηρικής δημιουργίας; Η ασταμάτητη διαλεκτική αναμέτρηση Βάρδου-Χαρακτήρων-Κοινού.