Η σημασία της καταστροφής

Τα βιβλία που λογίζονται ως κλασικά, κέρδισαν αυτόν τον τίτλο γιατί ξεπέρασαν αναγνώστες, χώρο και χρόνο. Ξεπέρασαν δηλαδή την αρχική τους αποστολή. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν αυτός ήταν ο στόχος των συγγραφέων τους, όμως κατάφεραν να σταθούν στην αιωνιότητα και να συνταξιδέψουν με το συνεχές της στιγμής. Υπάρχει όμως και η περίπτωση του Λουί Φερντινάν Ωγκύστ Ντετούς. Ή με μια λέξη: Σελίν.

Όχι άλλη μια συνηθισμένη λογοτεχνική προσωπικότητα. Τα ήθελε όλα με τον δικό του τρόπο. Σημασία δεν έχει η δόξα, η αναγνώριση, η υστεροφημία. Σημασία έχει η… καταστροφή. Αν η βία είναι η μαμή της Ιστορίας, κάτι ανάλογο ισχύει και για τον Σελίν. Με το “Ταξίδι στην άκρη της νύχτας” τάραξε τα θεμέλια του λογοτεχνικού -και όχι μόνο- κατεστημένου. Διαβάζοντας γι’ αυτόν, εκτιμώ ότι ήθελε να δείξει τι πραγματικά σημαίνει αλλαγή. Τι πραγματικά σημαίνει να κονιορτοποιείς το παλιό για να εδραιώσεις το δικό σου καινούργιο. Το “Ταξίδι” ήταν το μέσο για να επιβάλει τον εαυτό του και το έργο του στο πάνθεον των κλασικών. Να αποδεχτούν όλοι ότι ο Σελίν είναι μοναδικός και κανείς δεν θα καταφέρει να τον πλησιάσει. Ο Σελίν όρισε νέο υφολογικό πλαίσιο που μόνο αυτός μπορούσε να χειριστεί. Ο λόγος ένιωσε την οξύνοια του πνεύματος του.

Τα έργα του, -ιδιαίτερα το “Ταξίδι”- καινοτόμα, χαοτικά, αντιηρωικά,  πρόσφερε διαφορετική οπτική για τα δεινά του κόσμου. Ο πεσιμισμός διαποτίζει το έργο του. Οι ήρωές του νιώθουν την αποτυχία, το άγχος, τον μηδενισμό, την υστερία. Ο Σελίν δυσκολευόταν να επικοινωνήσει με τους άλλους. Θεωρήθηκε αντισημίτης. Πέθανε τον Ιούλιο του 1961. Παρουσιάζουμε δοκίμιο των “nytimes”, δημοσιευμένο το 2006, στο οποίο σκιαγραφείται και αποκαλύπτεται η προσωπικότητα του Σελίν μέσα από το μνημειώδες έργο του “Ταξίδι στην άκρη της νύχτας”.

Χαλκογραφία Γκόγια

Στο έργο “Travesties” του Τομ Σέπαρντ, ανακριτής ρωτά επιθετικά τον Τζέιμς Τζόις τι έκανε στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου. Ο Ιρλανδός απαντά “έγραψα τον Οδυσσέα”. Η ίδια ερώτηση πιθανόν θα είχε την εξής απάντηση από τον Λουί Φερντινάν Σελίν: “Συγκέντρωσα το υλικό για το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας”. Βέβαια, αν διαβάσει κανείς το μεγαλειώδες “Ταξίδι” θα διαπιστώσει ότι δεν είναι πολλά αυτά που τοποθετούνται σε εκείνη την κολασμένη περίοδο της ιστορίας. Επιπλέον, η αποτύπωση του πολέμου από τον Σελίν δεν έχει σχέση με αυτή του Εριχ Μαρία Ρεμάρκ ή με την οπτική των βρετανών ποιητών. Βασίζεται σε μια πιο χαλαρή αξιοποίηση της φόρμας, την οποία χαρακτηρίζει έξαλλη κινητικότητα, φανταχτερός φωτισμός των φλεγόμενων χωριών και ευκαιρία συνάντησης μεταξύ αποστατών και δειλών μαχητών. Μοιάζει με χαλκογραφία του Γκόγια σχεδιασμένη σαν καρτούν!

Πυορροεί τον φόβο του θανάτου

Μολοντούτο, το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας  είναι πάνω απ’ όλα μυθιστόρημα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. “Μολυσμένο” με έναν ιδιαίτερο μοντερνισμό, πυορροεί τον φόβο του βίαιου θανάτου. Στα μισά της αφήγησης, ο αντιήρωας Φερντινάν Μπαρνταμού συναντά ξανά τον Ρόμπινσον. Τον είχε γνωρίσει στον Πόλεμο. Οι δυο τους κυνηγάνε μια μίζερη ύπαρξη σε ταγγό προάστιο του Παρισιού. Ο Μπαρνταμού ως χαμηλά αμειβόμενος γιατρός και ο Ρόμπινσον να ξεθεώνεται στο εργοστάσιο. Συνοδεύοντας τον Ρόμπινσον σπίτι του, ακούει γιατί θα ήθελε να είναι ορντινάντσα σε νοσοκομείο: “Θα σου πω… Διότι οι άνθρωποι που δεν έχουν τίποτα -δεν μπορείς να τους προσπεράσεις- είναι τρομακτικοί… Ειδικά μετά τον Πόλεμο… Ξέρω τι σκέφτονται… Οι ίδιοι δεν το ξέρουν πάντα… Ωστόσο ξέρω τι σκέφτονται… Όσο είναι όρθιοι σκέφτονται πώς θα σε σκοτώσουν”.

Είναι αυτή η παράνοια μαζί με την διασκόρπιση των ελλείψεων, σήμα κατατεθέν του Σελίν, που κυριαρχούν στο “Ταξίδι”.  Σκότος έχει σκεπάσει τον κόσμο και μόνη διέξοδος δεν είναι η αυγή, αλλά ο θάνατος.

Η αντίθεση του “Οδυσσέα”

Ο Σελίν, -πραγματικό όνομα Λουί Φερντινάν Ωγκύστ Ντετούς, γεννημένος το 1894- τραυματίστηκε άσχημα στον Πόλεμο. Αφού έλαβε τη βασική εκπαίδευση κατατάχθηκε στο ιππικό όπου και διακρίθηκε. Μεγάλο μέρος της προόδου του Μπαρνταμού, αντανακλά τις μεταπολεμικές περιπλανήσεις του Σελίν. Μετά τον Πόλεμο εκπαιδεύτηκε ως γιατρός και εργάστηκε για την εκκολαπτόμενη Κοινωνία των Εθνών στις γαλλόφωνες αφρικανικές αποικίες. Έζησε για λίγο στην Αμερική πριν επιστρέψει στη αφάνεια φροντίζοντας εξαθλιωμένους παριζιάνους.

Αυτές οι βιογραφικές πληροφορίες δεν συνάδουν με τον πεσιμισμό του λογοτέχνη. Όταν ξεκίνησε να γράφει στα τέλη της δεκαετίας του ’20 χρησιμοποίησε φαιά χρώματα για να αποτυπώσει τις λέξεις-εικόνες του. Ο άμεσος φόβος σκιαγραφεί το εύρος των απρεπών χαρακτηρισμών που εκτοξεύει αδιάκριτα προς όλες τις εγκαταλειμμένες φυλές και τάξεις. Πράγματι, αν ο “Οδυσσέας” του Τζ. Τζόις είναι ένα σπουδαίο μοντερνιστικό μυθιστόρημα εμπνευσμένο από την επιθυμία για ανθρωπιστική ενσωμάτωση, τότε το “Ταξίδι” του Σελίν είναι η αντίθεσή του: Ρεύμα μισανθρωπικής συνείδησης, σχεδόν αναλλοίωτο από κάθε ζεστό συναίσθημα. Το “σχεδόν” αφορά ορισμένες αδυναμίες του Σελίν για τα παιδιά. Όπως το θέτει ο Μπαρναμού όταν ο ανιψιός τού θυρωρού πεθαίνει: “Δεν σε νοιάζει και πολύ όταν ένας ενήλικας πεθαίνει. Εκτός των άλλων λες στον εαυτό σου ένας βρωμιάρης λιγότερος. Μολαταύτα, με ένα παιδί δεν μπορείς να είσαι σίγουρος,  Υπάρχει πάντα το μέλλον”.

Δεν μπορεί να παραχαραχτεί το “Ταξίδι”

Η ευγλωττία του Σελίν φαίνεται και στον τρόπο που αντιμετωπίζει τις γυναίκες. Ο  Μπαρνταμού, αν και δεν παινεύει τις γυναικείες χάρες δηλώνει: “Υπήρχε κάτι τρυφερό και όμως ξεροκέφαλο πάνω της, ενώ στις κινήσεις της η χάρη που βρίσκεις στις γυναίκες που είναι σεξουαλικά υγιής”. […]

Το “Ταξίδι” έχει κι άλλα που το καθιστούν μοναδικό. Μοναδικό γιατί δεν μπορεί να παραχαραχτεί, να δανειστεί ο λόγος του. Υπάρχουν λοιδορίες, σαρκασμοί και προσβολές που εκτοξεύει ο συγγραφέας προς όλο τον κόσμο. Κανείς δεν γλυτώνει. Κατακεραυνώνει χριστιανισμό, καπιταλισμό, σοσιαλισμό. Όλα τα κλεπτοκρατικά συστήματα που σκοπό έχουν να κρατήσουν τους φτωχούς στη θέση τους και τους μπουρζουάδες στη δική τους. Όσοι θέλουν να τοποθετήσουν τον Σελίν στην ομάδα των “απελευθερωτών”, λανθάνουν. […]. Το μυθιστόρημα είναι μια λυσσαλέα προσπάθεια να τοποθετήσει τη συνείδηση ενός άντρα στο επίκεντρο ενός κόσμου που εκρήγνυται. Διαλύεται από την κεντρομόλο επιρροή του καπιταλισμού, του ιμπεριαλισμού, του καταναλωτισμού και της ανηθικότητας.  Το “Ταξίδι” εκδόθηκε το 1932 και έκανε πάταγο στη γαλλική λογοτεχνική σκηνή. Πούλησε αρκετά και παραλίγο να πάρει το βραβείο “Prix Goncourt”. Παρ’ όλα αυτά, τίποτα δεν μπορούσε να μετριάσει την πικρία του Σελίν. Πικρία που δεν τον βοήθησε να εξελιχθεί όσο θα ήθελε.

Η γλώσσα, το μόνο που είχε

Αφού έγραψε δύο αντι-σημιτικές μπροσούρες στα τέλη του ’30, μετά την Απελευθέρωση αυτοεξορίστηκε σε Γερμανία και Δανία. Δικάστηκε για συνεργασία και καταδικάστηκε ερήμην σε ένα χρόνο φυλάκιση, ενώ διακήρυξε την ντροπή του για το κόμμα. Στα τέλη της δεκαετίας του ’50 αποκαταστάθηκε στη γαλλική κοινωνία. Όταν οι Μπάροουζ, Γκίνσμπεργκ τον επισκέφτηκε στον Παρίσι, αντίκρισαν έναν τρελό γερό που φοβόταν ότι οι γείτονές του θα δηλητηριάσουν τις γάτες του!  Μετά το “Θάνατος επί πιστώσει” (1936), τα βιβλία του έγιναν υπερβολικά αφοριστικά.

[…]

Τελικά, η γλώσσα ήταν το μόνο που είχε ο Σελίν. Το ασυγχώρητο λάθος συμπεριφοράς που έγινε λογοτεχνικό ύφος. Η πρόζα του, στα καλύτερά της σημεία, αγγίζει τον ηχητικό στρόβιλο αυτής του Ρεμπώ, έτσι ώστε να ακούγεται το εξής παραληρηματικό νόημα: “Όταν εξετάζεις τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται και προφέρονται οι λέξεις, οι προτάσεις σκληραίνουν για να επιβιώσουν από την καταστροφή της ρυπαρής προέλευσης τους”.

Πηγές

http://www.nytimes.com/2006/09/10/books/review/Self.t.html?pagewanted=all 

http://www.levity.com/corduroy/celine.htm

Στα ελληνικά το «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εστία, σε μετάφραση της Σεσίλ Ιγλλέση-Μαργέλλου