Σεπτέμβρης '23: εξέγερση στη Βουλγαρία

η "τελευταία" απόπειρα εξαγωγής της οκτωβριανής επανάστασης

| 12/09/2017

Ο Σεπτέμβρης θα γίνει Μάης… Η Γη θα γίνει Παράδεισος” [Γκέο Μίλεφ, 1924]*

Στις 12 Σεπτέμβρη 1923 το καθεστώς Τσανκόφ στη Βουλγαρία συλλαμβάνει 2.000 μέλη του κομμουνιστικού κόμματος με την κατηγορία ότι ετοιμάζουν ένοπλη εξέγερση. Όντως από τον Αύγουστο του 1923, με την παρότρυνση της σοβιετικής κυβέρνησης, το κομμουνιστικό κόμμα Βουλγαρίας (τότε αποκαλούνταν “στενοί σοσιαλιστές”), σε συνεννόηση με αριστερούς αγροτιστές και αναρχικούς ιδρύουν κοινή επαναστατική επιτροπή και ξεκινούν τις ετοιμασίες για μια ένοπλη εξέγερση. Η εξέγερση αποτελεί προσπάθεια αντιστροφής του πραξικοπήματος της 9ης Ιούνη. Τότε, στρατιωτικοί με επικεφαλής τον Αλεξάντερ Τσανκόφ ανατρέπουν τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση των Αγροτιστών, του Αλεξάντερ Σταμπολίισκι (είχε λάβει το 52% των ψήφων στις εκλογές του Απρίλη του ’23), ο οποίος λίγες μέρες αργότερα συλλαμβάνεται από μέλη της εθνικιστικής βουλγαρομακεδονικής οργάνωσης ΕΜΕΟ και το σώμα του τεμαχίζεται. Υποστηρικτές των Αγροτιστών εξεγείρονται αυθόρμητα αλλά ηττώνται γρήγορα.

Σε εκείνη τη συγκυρία το ΚΚ Βουλγαρίας -2ο κόμμα στις εκλογές του ’23 με 19%– κρατάει στάση ουδετερότητας με το σκεπτικό ότι πρόκειται περί ξεκαθαρίσματος μεταξύ της αγροτικής και αστικής μπουρζουαζίας. Άλλωστε, ο ανταγωνισμός των κομμουνιστών με τους αγροτιστές του Σταμπολίισκι είναι ισχυρός, με τους πρώτους να ασκούν σκληρή αντιπολίτευση (απεργίες, διαδηλώσεις) και την κυβέρνηση να μη διστάζει να χρησιμοποιήσει βία εναντίον τους. Αργότερα όμως με την παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ο Τρότσκι λέει ότι η βουλγαρική εξέγερση θα είναι προάγγελος της γερμανικής) το κομμουνιστικό κόμμα αλλάζει ρότα και αρχίζει να σχεδιάζει την ανατροπή των πραξικοπηματιών προγραμματίζοντας πανβουλγαρική εργατο-αγροτική εξέγερση στις 20 Σεπτέμβρη.

Η εξέγερση δε στερείται υλικής βάσης. Η βουλγαρική κοινωνία βρίσκεται σε διαρκή αναταραχή από την κατάρρευση του βουλγαρικού στρατού κατά τον Α’Π.Π. Δεν είναι τυχαίο ότι στη Βουλγαρία ξεσπούν οι πρώτες μαζικές αντιπολεμικές διαδηλώσεις με τις επονομαζόμενες “γυναικείες εξεγέρσεις”. Πρόκειται για συνήθως αυθόρμητες και συχνά βίαιες μαζικές διαδηλώσεις γυναικών των λαϊκών στρωμάτων σε σειρά βουλγαρικών πόλεων, εν μέσω πολέμου, με αιτήματα την κάλυψη των επισιτιστικών τους αναγκών, την πρόνοια και περίθαλψη των παιδιών τους και την επιστροφή των αντρών τους απ’ το μέτωπο. Οι διαδηλώσεις σε κάποιες περιπτώσεις φτάνουν στο σημείο ανοίγματος κρατικών αποθηκών τροφίμων και απαλλοτρίωσης του περιεχομένου τους.

γυναικείες εξεγέρσεις στη Βουλγαρία στον Α'ΠΠ

γυναικείες εξεγέρσεις στη Βουλγαρία στον Α’ΠΠ

Επιπλέον, η οριστική κατάρρευση του μετώπου που σημαίνει μια νέα βουλγαρική εθνική τραγωδία μετά τους βαλκανικούς πολέμους σημαίνει απώλεια εδαφών και νέες προσφυγικές ροές χιλιάδων εμιγκρέδων απ’ τα εδάφη που κατακτούν τα γειτονικά κράτη. Επίσης, σημαίνει την υπογραφή μιας ταπεινωτικής συνθηκολόγησης. Όμως η υποχώρηση σημαδεύεται από μια μεγάλη εξέγερση στρατιωτών και χαμηλόβαθμων αξιωματούχων, η οποία καταστέλλεται δύσκολα και φανερώνει τη λαϊκή αγανάκτιση για τις επιλογές της βουλγαρικής ελίτ.

Το παλαιό πολιτικό σύστημα καταρρέει και η δημοτικότητα των αγροτιστών και των κομμουνιστών αυξάνεται κατακόρυφα. Το 52,7% που πετυχαίνει να πάρει ο Αλεξάντερ Σταμπολίισκι στις εκλογές του Απριλίου του ‘23 βασίζεται στα συνθήματά του για μια δίκαιη αγροτική πολιτική και άρνηση της έως τότε βουλγαρικής εξωτερικής πολιτικής αλυτρωτισμού. Αυτό όμως τον βάζει στο στόχαστρο των δυνάμεων που εκφράζουν το παλαιό καθεστώς, της στρατιωτικής ελίτ και των εθνικιστών Βουλγαρομακεδόνων. Η στυγερή δολοφονία του δημοφιλούς ηγέτη φέρνει στην εξουσία ένα αντιδημοφιλές κράμα στρατιωτικών, συντηρητικών κι εθνικιστών πολιτικών. Σε εκείνη τη συγκυρία οι Βούλγαροι κομμουνιστές θεωρούν ότι έχει έρθει πλέον η δική τους ώρα. Αποφασιστικό ρόλο φυσικά παίζει η παρότρυνση της σοβιετικής ηγεσίας και της Κομιντέρν, που μετά την αποτυχία των εξεγέρσεων στην καρδιά της Ευρώπης ελπίζουν ότι μία επιτυχημένη εξέγερση στην περιφέρεια μπορεί να πυροδοτήσει αλυσιδωτές αντιδράσεις κι έναν νέο κύκλο εργατο-αγροτικών εξεγέρσεων στον πυρήνα της Ευρώπης.

21728548_10155706758320816_4288578372366858496_n

Δυστυχώς, το σχέδιο της εξέγερσης διαρρέει κι έτσι με τις συλλήψεις της 12ης Σεπτέμβρη το καθεστώς Τσανκόφ καταφέρνει να διαλύσει τον πυρήνα της Σόφιας. Ως απάντηση, η εξέγερση ξεσπά πρόωρα σε διάφορες περιοχές της βουλγαρικής υπαίθρου. Πρώτα ξεσηκώνονται στις 13 Σεπτέμβρη τα χωριά Μάγκλιζ, Γκολιάμο Ντριάνοβο και Ένινα κοντά στην πόλη Καζανλίκ, στο βουλγαρικό νότο. Στις 19 προς 20 Σεπτέμβρη ξεσπά εξέγερση στην πόλη Στάρα Ζαγκόρα που καταπνίγεται αλλά επεκτείνεται στη διπλανή πόλη Νόβα Ζαγκόρα, η οποία καταλαμβάνεται από τους εξεγερμένους μαζί με τα γύρω χωριά. Στις 20 Σεπτεμβρίου, συνεδριάζει η Κεντρική Επιτροπή του βουλγαρικού κομμουνιστικού κόμματος, η οποία αποφασίζει -παρά την εκδήλωση ισχυρών διαφωνιών στο εσωτερικό της- να ξεκινήσει μαζικά η εξέγερση από τη βορειοδυτική Βουλγαρία στις 22 προς 23 Σεπτέμβρη. Επικεφαλείς είναι οι Γκεόργκι Δημητρόφ, Βασίλ Κολάροφ και Γκαβρίλ Γκένοφ. Στις 23 Σεπτέμβρη το πρωί, οι εξεγερμένοι υπό την στρατιωτική καθοδήγηση του Ιβάν Πέιτσεφ καταλαμβάνουν την πόλη Μοντάνα (τότε Φέρντιναντ) στη βορειοδυτική Βουλγαρία. Το καθεστώς στέλνει ενισχύσεις απ’ τη διπλανή πόλη, Βράτσα, και ξαναπαίρνει την πόλη όμως μία μέρα μετά οι εξεγερμένοι, υπό την καθοδήγηση του Γκεόργκι Νταμιάνοφ πετούν τον εθνικό στρατό έξω απ’ την πόλη, η οποία αλλάζει τρίτη φορά χέρια μέσα σε λιγότερο από 48 ώρες. Οι κάτοικοι των γύρω πόλεων (Λομ, Μπερκόβιτσα, Οριάχοβο κ.α.) ξεσηκώνονται επίσης. Στο Λομ καταλαμβάνεται η μισή πόλη ενώ για μία μέρα καταλαμβάνεται κι η πόλη Ράζλογκ στη βουλγαρική Μακεδονία.

Όμως η διαρροή της προγραμματισμένης εξέγερσης κι οι χιλιάδες συλλήψεις που προλαβαίνει να κάνει το καθεστώς Τσανκόφ -μαζί με την ελλιπή προετοιμασία και τις διαφωνίες στο εσωτερικό των κομμουνιστών- αποτρέπουν την εξάπλωση της εξέγερσης στις μεγάλες βουλγαρικές πόλεις (Σόφια, Πλόβντιβ, Μπουργκάς, Βάρνα). Έτσι, το καθεστώς μπορεί να στείλει σημαντικές ενισχύσεις και βαρύ οπλισμό στις περιοχές που καταλαμβάνουν οι εξεγερμένοι. Σε λιγότερο από μια βδομάδα (27-28 Σεπτέμβρη) οι τελευταίοι επαναστάτες αναγκάζονται να αποτραβηχτούν από τη βορειοδυτική Βουλγαρία σε γιουγκοσλαβικά εδάφη (περίπου 2.000 άτομα). Όσοι δε φεύγουν αιχμαλωτίζονται ή εκτελούνται. Οι απώλειες των εξεγερμένων τις ημέρες αυτές κυμαίνονται γύρω στα 1.000 άτομα. Στο διάστημα που ακολουθεί το κομμουνιστικό κόμμα θα τεθεί εκτός νόμου (από το 1924 έως το 1944) κι η τότε ηγεσία του (Δημητρόφ, Κολάροφ κ.α.) θα παραμείνει εκτός Βουλγαρίας για είκοσι χρόνια.

Η εξέγερση του Σεπτέμβρη του ’23 θα ονομαστεί και “πρώτη αντιφασιστική επανάσταση” καθώς το καθεστώς Τσανκόφ χαρακτηριζόταν την εποχή εκείνη ως “φασιστικό” απ’ τους κομμουνιστές. Μετά την αποτυχία της εξαγωγής της επανάστασης στη Γερμανία με τους σπαρτακιστές, στην Ουγγαρία το 1919, στην Πολωνία με την απόπειρα εισόδου του Τουχατσέβσκι, η αποτυχημένη εξέγερση στη Βουλγαρία θα συμβάλλει (όχι άμεσα) στη στροφή στις προτεραιότητες της σοβιετικής ηγεσίας από την εξάπλωση της επανάστασης, στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μία χώρα.

*Ο Βούλγαρος ποιητής, Γκέο Μίλεφ, που έγραψε το ποίημα “Σεπτέμβρης”, ένα χρόνο μετά την εξέγερση, δεν είναι τυχαίος. Ο ίδιος είχε πολεμήσει στον Α’ Π.Π. χάνοντας το δεξί του μάτι απ’ το βρετανικό πυροβολικό (γι’ αυτό πάντοτε φωτογραφίζεται καλύπτοντάς το είτε με φράτζα, όπως στη φωτογραφία, είτε με καπέλο). Το ενδιαφέρον είναι ότι γράφει κι εκδίδει το ποίημα του ένα χρόνο μετά την ήττα της εξέγερσης, εν μέσω διώξεων κι απαγόρευσης του κομμουνιστικού κόμματος. Το ποίημα είναι πολύ μεγάλο σε έκταση και κάποιος μπορεί να δει πολλές ομοιότητες με το ύφος του Βάρναλη (σε κάποια σημεία του εμφανίζονται εντελώς ίδια μοτίβα, καθόλου απίθανο ο γεννημένος στη Βουλγαρία Βάρναλης να τον είχε υπόψη του). Μιλώντας για τον Σεπτέμβρη ο Μίλεφ έγραψε:

“Εμείς οι διανοούμενοι δεν μπορούμε, δεν πρέπει να μένουμε απαθείς μπροστά σ’ αυτό που βίωσαν οι άνθρωποι τον Σεπτέμβρη – όχι μόνο από κοινό ανθρωπισμό αλλά πάνω απ’ όλα από ζήλια για τη λαϊκή υπόθεση”

Το περιοδικό που περιλαμβάνει το ποίημα, αποσύρεται απ’ την κυκλοφορία κι απαγορεύεται. Ο Μίλεφ δικάζεται και καταδικάζεται σε απομόνωση σε σκοτεινό μπουντρούμι για ένα χρόνο και τεράστιο πρόστιμο. Αποφασίζει να κάνει έφεση αλλά μυστηριωδώς “εξαφανίζεται”. Το σώμα του θα αποκαλυφθεί, τριάντα χρόνια μετά, τη δεκαετία του ’50, σε ομαδικό τάφο με σαφή σημάδια πνιγμού.

[παραπάνω πληροφορίες για τον Μίλεφ και το ποίημα “Σεπτέμβρης” μεταφρασμένο στα Αγγλικά εδώ: https://archive.org/…/September…/bulgaria_milev_djvu.txt]