«Τα σχόλια του τρίτου», του Μάνου Χατζιδάκι

Του δρόμου οι ποιητές και οι αλήτες των παιδικών μας χρόνων συναντιούνται, δεν έχουν χαθεί. Αλάνια κουρασμένα, ταλαιπωρημένα, με γόνατα φθαρμένα και με λίγα ευρώ στην τσέπη, τσαλακωμένα. Οι μάγκες που επιμένουν κι ας παίζει πού και πού αυτό που λέει ότι δεν υπάρχουν πια. Δεν έχουν πια λυμένο το ζωνάρι και δεν περιμένουν το εχθρικό πάτημα. Οι τεκέδες γέμισαν φως και το ντουμάνι απλώθηκε σε πλατείες και συναυλίες. Παιδιά που αντέχουν και πατάνε πια στα χέρια των συντρόφων τους και στις μελωδίες του παρόντος, του παρελθόντος, του μέλλοντος. Φαρδιά τζην, στραβά καπέλα, λιωμένες σόλες που κάνουν φέρμες στις γωνίες και αρπάζουν λίγα ψιλά, λίγα χαμόγελα και πολλές υποσχέσεις για ένα ήλιο που θα διαλύσει το σύννεφο που φέρνει τοξική βροχή. Κάποτε κουβάλαγαν όνειρα και όργανα και κάτω από το πάλκο του χωμάτινου δρόμου στέκονταν. Σήμερα κρατάνε ελπίδες που τρέμουν, ακούνε τα λόγια που «τρέχουν» και σε ένα άχρονο στήριγμα σπεύδουν, στο βαλς των χαμένων ονείρων. Όχι, δεν είναι τίτλος μουσικού έργου, είναι μελωδία που συνομιλεί με αυτόν που γνώρισε ποιητές και αλήτες, αλάνια και παιδιά και μάγκες που δεν χαμήλωσαν ποτέ. Ο κύριος Μάνος, ο Χατζιδάκις, πάντα θα ζει μέσα μας, δίπλα μας. Γι’ αυτό και εμείς επιστρέφουμε σε αυτό που λέγεται «Τα σχόλια του τρίτου» (Εκδόσεις Ικαρος).

Ο Μάνος Χατζιδάκις είχε λόγο, νότες και ακαταμάχητες μελωδίες. Και τα λόγια του δεν ήταν ανάλαφρα. Είχαν το χάδι του αέρα, το ράπισμα της βροχής και την ηλιακή λαβή που δεν σε αφήνει να ησυχάσεις, να μείνεις εκτεθειμένος στο κρύο της αδιαφορίας, της απάθειας, της αδράνειας. Ο Χατζιδάκις ήταν παρεμβατικός και ουσιαστικά προκλητικός. Και τα σχόλια του άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου, της προόδου και της αντίδρασης της λήθης. Διαβάζοντας το βιβλίο καταλαβαίνεις γιατί αυτός ο άνθρωπος δικαίωσε το πείσμα του. Η συμβολή του στο πολιτιστικό, κοινωνικό, πολιτικό γίγνεσθαι δεν έγινε με όρους ανταλλαγής. Ο Χατζιδάκις δεν περίμενε ανταπόδοση γι’ αυτά που έκανε, δεν ζητούσε κάτι τέτοιο και ούτε το σκεφτόταν. Στα μύχια της ψυχής του ήθελε τη δίκαιη επικοινωνία. Γι’ αυτό και ήταν κρυστάλλινα του μουσικά του έργα, γι’ αυτό και τα σχόλια του έκοβαν σαν μαχαίρι. Ο Χατζιδάκις ήταν ο εαυτός του και δεν έκανε υποχωρήσεις. Γι’ αυτό και οι ανυποχώρητες γνώμες, σχολιασμοί. Γι’ αυτό και έφτανα στον πυρήνα των πραγμάτων, της ζωής. Σκληρός, μα δίκαιος. Απόλυτος, αλλά με βαθιά γνώση και σοφά παιδεμένη, δοκιμασμένη, σκέψη. Φυσικά και θα διαφωνούσες μαζί του, αλλά αυτή η διαφωνία ήταν που θα πήγαινε την ανθρώπινη αλληλεπίδραση μπροστά. «Τα σχόλια του τρίτου» είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα «χατζιδακικής» σκέψης και αντίληψης και μόνο να κερδίσουμε έχουμε διαβάζοντας τα.

Τα σχόλια του βιβλίου αφορούν αυτά που μεταδόθηκαν, την περίοδο 1978-1980, από το «Τρίτο Πρόγραμμα» της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Ο Μ.Χ ήταν διευθυντής του Τρίτου και δεν άφηνε μόνο τα τραγούδια να «μιλήσουν». Αφορμή για τον σχολιαστικό λόγο η επικαιρότητα της εποχής. Διανύουμε τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης και η ελληνική κοινωνία ψάχνει τα στηρίγματά της. Η λαχτάρα για μια νέα ζωή πιέζεται από τον Καραμανλή και την προσδοκία της «αλλαγής». Η νέα ελληνική κοινωνία προσπαθεί να αφήσει πίσω το βαρύ παρελθόν, να ερμηνεύσει το δύσκολο παρόν και να διαμορφώσει το άγνωστο μέλλον. Και κάπου εδώ μπαίνουν τα σχόλια του Χατζιδάκι. Τα σχόλια του βλέπουν τις παθογένειες, τη βία του συστήματος, τις ανθρώπινες αδυναμίες, τις αξίες, τις πτώσεις και την επιμονή του ανθρώπου να προχωρήσει και να επιβιώσει. Ο Μάνος Χατζιδάκις δεν μπορούσε να κρυφτεί, δεν μπορούσε να μη μιλήσει. Χειμαρρώδης λόγος, ατόφια ποιητικός, μοναδικός. Αυτά τα σχόλια δεν σβήνονται, απλά διαδίδονται.

Ο Φρανκεστάιν έγινε πόστερ και στολίζει το δωμάτιο ενός όμορφο αγοριού. Το αγόρι ονομάζεται Πινοσέτ ή Βιντέλα, κι ολομόναχο χορεύει με πάθος ένα τανγκό ελλειπτικό. […] Χίλιοι, πεντακόσιοι, πέντε χιλιάδες, δέκα, εκατό χιλιάδες, αριθμοί όχι εντελώς αποσαφηνισμένοι των εξαφανισθέντων, βασανισθέντων νεκρών. Και το τανγκό να συνεχίζεται, το δε ποδόσφαιρο στις φάσεις του, να κόβει την αναπνοή εκατομμυρίων θεατών επί τηες Γης. [σ.59]