Το Έπος των Διεθνών Ταξιαρχιών

Ένα δάκρυ κύλησε στην ισπανική γη. Ένα ποτάμι δάκρυα που διέσχισαν  το έδαφος της  χώρας της Ιβηρικής για να χυθούν στη Μεσόγειο. Δάκρυα του αποχαιρετισμού, του πόνου, του θανάτου και του αποχωρισμού. Είναι κάπως παράδοξο  η απόσυρση ενός στρατιώτη από τα μέτωπα του πολέμου αντί για δάκρυα χαράς  και λύτρωσης να  προκαλεί  προβληματισμό και απόγνωση. Όπως συνέβη την 1η του Νοέμβρη του 1938 στη Βαρκελώνη.

Αυτήν την «ματωμένη» Τρίτη που στην πρωτεύουσα της Καταλονίας κυματίζουν οι σημαίες  της δημοκρατικής Ισπανίας, κατεβαίνουν τα λάβαρα των Διεθνών Ταξιαρχιών.

Δεκάδες χιλιάδες αγκαλιές που σφίγγουν ακατάπαυστα αυτούς που δεν  πρόκειται να αντικρύσουν ίσως ποτέ ξανά όσο ζουν. Αυτούς, τους γίγαντες του αλτρουισμού και της αυτοθυσίας. Τους ξεχωριστούς διεθνιστές. Τους επαναστάτες χωρίς πατρίδα. Αυτούς που θυσίασαν  χρόνια απ΄ τη ζωή τους ή και την ίδια τους τη ζωή εγκαταλείποντας  εστίες και οικογένειες. Έκαναν πατρίδα τους την Ισπανία και τώρα δεν έχουν πια – πολλοί από αυτούς – πατρίδα να επιστρέψουν.  Κατάμεστοι οι δρόμοι, οι πλατείες, τα θέατρα της Βαρκελώνης για τον αποχαιρετισμό στους ήρωες  με τη φωνή της Πασιονάρια να αντηχεί προσφωνώντας την ελπίδα  στον ιστορικό εκείνο λόγο του αποχαιρετισμού :

«…Δεν θα σας ξεχάσουμε. Και όταν ανθίσει η ελιά της ειρήνης πλεγμένη με τα νικηφόρα δάφνινα στεφάνια της Δημοκρατίας της Ισπανίας, επιστρέψτε. Επιστρέψτε στο πλευρό μας, εδώ θα βρείτε πατρίδα – αυτοί που δεν έχουν πατρίδα ή φίλους, που πρέπει να ζήσουν στερημένοι της φιλίας – όλοι, όλοι θα έχουν τη στοργή και την ευγνωμοσύνη του ισπανικού λαού, που σήμερα και αύριο θα ζητωκραυγάζει με ενθουσιασμό: Ζήτω οι ήρωες των Διεθνών Ταξιαρχιών»(1).

Η δημοκρατία κι η ελευθερία όμως ποτέ δεν άνθησαν. Η επανάσταση χάθηκε και μια τεράστια νύχτα  εδραιώθηκε για τέσσερις δεκαετίες στην Ισπανία μετά  την επικράτηση του φασιστικού συνασπισμού υπό τον στρατηγό Φ. Φράνκο.  Τέσσερις δεκαετίες ως το θάνατό του και άλλες τόσες από τότε και ακόμη πολλές πτυχές του ισπανικού εμφυλίου παραμένουν σκοτεινές.

Η χαραυγή του 1939 θα βρει τους περισσότερους μαχητές των Διεθνών Tαξιαρχιών να έχουν εγκαταλείψει την Ισπανία, τις πόλεις προπύργια των δημοκρατικών δυνάμεων να καταρρέουν η μια μετά την άλλη και χιλιάδες  διωκόμενοι  Ισπανοί  κάθε ιδεολογικής απόχρωσης είτε κομμουνιστές είτε αναρχικοί είτε σοσιαλιστές να  υποχωρούν προς τα Πυρηναία δίνοντας μάχες οπισθοφυλακών ώστε να προλάβουν οι πολιτικοί πρόσφυγες να  διαβούν τα γαλλικά σύνορα έπειτα από  διπλωματικό μαραθώνιο και ισχυρές πιέσεις στη γαλλική κυβέρνηση. Σκηνές τις οποίες περιγράφει στο συγκλονιστικό του έργο «Οι κομμουνιστές» ο Λουί Αραγκόν.

Της Ισπανίας το αθάνατο χώμα

Από το ξέσπασμα του στρατιωτικού πραξικοπήματος  στις 17 Ιουλίου 1936 μέχρι το τέλος των εχθροπραξιών με την κατάληψη της Μαδρίτης την 28η Μαρτίου 1939, η Ισπανία αποτέλεσε ένα πραγματικό πεδίο δοκιμής για τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής και για τον διαφαινόμενο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πόλεμος στην Ισπανία ήταν πραγματικός και αντανακλούσε με δραματικό τρόπο και το διπλωματικό παρασκήνιο το οποίο εκτυλισσόταν παράλληλα.

Η υποχωρητικότητα των Βρετανών και των Γάλλων έναντι του Χίτλερ οδήγησε όχι απλώς στην πολιτική «ουδετερότητας» έναντι της Ισπανίας, αλλά κατέληξε  στην προσάρτηση από τους ναζί της Αυστρίας και στην εισβολή τους στην Τσεχοσλοβακία μετά την υπογραφή της περιβόητης  «συνθήκης του Μονάχου» στις 30 Σεπτεμβρίου 1938.  Όλο αυτό το διάστημα βασική επιδίωξη των δύο αστικών τάξεων ήταν να στρέψουν την επιθετικότητα της Γερμανίας κυρίως εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Από την άλλη πλευρά και οι Σοβιετικοί θέλοντας να διαφυλάξουν τα νώτα τους προχώρησαν στην σύναψη του περιβόητου συμφώνου Ρίπεντροπ –  Μολότοφ» το 1939 όταν φυσικά στην Ισπανία τα  πάντα είχαν κριθεί.

Στην Ισπανία ωστόσο οι φασιστικές ενισχύσεις στον Φράνκο από Ιταλία και Γερμανία κατέφθαναν με αμείωτο ρυθμό. Υπολογίζεται ότι πάνω από 100.000 ιταλοί στρατιώτες συνέδραμαν τους φαλαγγίτες ενώ η ναζιστική Γερμανία διά της Λουφτβάφε ξεκίνησε τις θηριωδίες της από την Γκερνίκα στη Χώρα των Βάσκων τον Απρίλιο του 1937.

Το δημοκρατικό στρατόπεδο είχε αφεθεί ουσιαστικά στην τύχη του καθώς οι όποιες «υπόγειες» ενισχύσεις και η συνδρομή της ΕΣΣΔ δεν έφταναν για να κάμψουν την υπεροπλία των φασιστών. Ο αλτρουισμός και η αυτοθυσία των ηρώων των Διεθνών Ταξιαρχιών επίσης δεν αρκούσε αν και από τους περίπου 32.500  μαχητές που πέρασαν τα σύνορα στο πλευρό της Ισπανικής Δημοκρατίας, οι περισσότεροι χάθηκαν πολεμώντας. Στις πρώτες μάχες στην κοιλάδα του Χάραμα και στη Γουαδαλαχάρα το Νοέμβριο του 1936 όπου ανακόπηκε η πορεία του Φράνκο προς τη Μαδρίτη αφανίστηκαν ολόκληρα συντάγματα και λόχοι. Ο ηρωισμός δεν έφτανε ούτε στις μεγάλες μάχες στον ποταμό Έμπρο, στην Γκραντέθα, το Τερουέλ ή το Μπελτσίτε.

Πριν καταλήξει στον επίλογο του αποχαιρετισμού της η Πασιονάρια είχε αναφέρει χαρακτηριστικά :

«…Σύντροφοι των Διεθνών Ταξιαρχιών: Πολιτικοί λόγοι, κρατικοί λόγοι, το συμφέρον της υπόθεσης που σας οδήγησε να προσφέρετε το αίμα σας με τόσο ειλικρινή γενναιοδωρία, σας στέλνει τώρα πίσω, μερικούς στις χώρες τους και άλλους σε αναγκαστική εξορία. Μπορείτε να φύγετε υπερήφανοι. Έχετε γράψει ιστορία. Είσαστε θρύλος».  (2)  

Ήδη απ΄τις 15 Απριλίου του 1938 ο Βρετανός πρωθυπουργός Τσάμπερλαιν και ο Μουσολίνι είχαν υπογράψει «σύμφωνο φιλίας και συνεργασίας. Για να είναι εν ισχύ θα έπρεπε να αποχώρησουν 10000 μαχητές  των Διεθνών Ταξιαρχιών, αριθμός που αντιστοιχούσε περίπου στο 80% των ηρώων που πολεμούσαν στην Ισπανία. Αντίστοιχο αριθμό στρατιωτών θα απέσυρε η Ιταλία  που μεταφραζόταν σε 80000 από τους περίπου 100000 φασίστες που πολεμούσαν στο πλευρό του Φράνκο.

Εκμεταλλευόμενος τη συγκυρία και διαβλέποντας την κατάσταση στα μέτωπα των επιχειρήσεων, ο Φράνκο  αντέτεινε τη «γενναιόδωρη» πρόταση απόσυρσης 10.000 φασιστών κατ΄ αντιστοιχία των Διεθνών Ταξιαρχιών. Η πολιτική της «επιτροπής μη επέμβασης» στην Ισπανία ήταν έτσι καταστροφική. Τα αποτελέσματα περιγράφει ο  επί δωδεκαετία πρεσβευτής της ΕΣΣΔ στο Λονδίνο :

«…Στις 11 Οκτώβρη ρώτησα ορθά κοφτά τον Χάλιφαξ [υπουργό Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας]: Η βρετανική κυβέρνηση θεωρεί επαρκή την απομάκρυνση των 10.000 Ιταλών από την Ισπανία ώστε να επικυρώσει το αγγλο-ιταλικό σύμφωνο; Ο Χάλιφαξ μου απάντησε κατά τρόπο διφορούμενο και νεφελώδη. Επεξετάθη πολλή ώρα στο γεγονός ότι έπρεπε ν’ αντιμετωπίσει κανείς το ζήτημα της απομάκρυνσης των ξένων στρατευμάτων από μια γενικότερη σκοπιά κ’ ιδιαίτερα από την ανάγκη του κλεισίματος όσο γίνεται ταχύτερα του “ισπανικού προβλήματος” που κατάντησε πηγή “οξύτατης διεθνούς ανησυχίας”». (3) Η αντίστροφη μέτρηση είχε αρχίσει. Η Ισπανική Δημοκρατία είχε οριστικά αφεθεί στο έλεος του φασισμού και λίγες μέρες αργότερα οι Διεθνείς Τααξιαρχίες αποχωρούσαν από την ισπανική γη…

Μια διαχρονική όσο και τραγική εποποιία

Στις 25 Ιουλίου του 1938 τα δημοκρατικά στρατεύματα ξεκίνησαν την τελευταία μεγάλη επιθετική ενέργεια. Την ύστατη προσπάθεια αντεπίθεσης με βασικό στόχο το πέρασμα του ποταμού Έβρου. Του στρατηγικού  σημείου και της διάβασης εκείνης που εξασφάλιζε  στη μόρτη ανεφοδιασμό από το λιμάνι  της Βαλένθια ενώ διατηρούσε  ανέπαφη την ανατολική πλευρά και την  Βαρκελώνη. Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες έδωσαν  σκληρές μάχες στο πλευρό  του δημοκρατικού στρατού, έδωσαν το αίμα και τη ζωή τους τα πεδία των μαχών.

Η μάχη του Έμπρο  ήταν το ρέκβιεμ της επανάστασης και του αγώνα του ισπανικού λαού για δημοκρατία κι ελευθερία. Έπειτα από 116 ημέρες  στις 15 Νοεμβρίου σκληρότατων μαχών  και έπειτα από ανηλεείς βομβαρδισμούς  των γερμανικών πολεμικών αεροσκαφών, το μέτωπο έσπασε. Η αρχική ορμή των  δημοκρατικών δυνάμεων και των Διεθνών Ταξιαρχιών οδήγησε  σε μια προέλαση ως και 80 χιλιόμετρα  μέσα στην περιοχή του εχθρού, ενώ από τις 6 Αυγούστου ξεκίνησε μια από τις σημαντικότερες επιμέρους μάχες για τον έλεγχο της στρατηγικής σημασίας πόλης Γκραντέθα.

Το μέτωπο της Γκραντέθα  και η  γενναιότητα των στρατιωτών του Δημοκρατικού Στρατού  υμνήθηκε σε ένα από τα πιο γνωστά εμβατήρια  εκείνης της εποχής, το Άι Καρμέλα ή αλλιώς “η στρατιά του Έβρου” (Ay Carmela –  El ejercito del Ebro).  Εμβατήριο βασισμένο πάνω σε μια παραδοσιακή ισπανική μελωδία με στίχους οι οποίοι  πλέκονταν ανάλογα με την περίσταση και φυσικά τραγουδιόταν κι από τους  άντρες  των Διεθνών Ταξιαρχιών.

Ανάμεσα σε αυτούς βρέθηκαν  σύμφωνα με τα υπάρχοντα έως τώρα στοιχεία 278 Έλληνες οι οποίοι ήταν κυρίως διωκόμενοι στην Ελλάδα κομμουνιστές αλλά και Έλληνες της ομογένειας όπως ήταν αρκετοί μαχητές από την Αίγυπτο. Όλοι αυτοί συγκρότησαν στην αρχή το λόχο «Ρήγας Φεραίος» ενώ αργότερα ο λόχος μετονομάστηκε σε «Νίκος Ζαχαριάδης» και είχε ενταχθεί στην ταξιαρχία «Αβραάμ Λίνκολν» η οποία απαρτιζόταν από βορειοαμερικανικής προέλευσης αγωνιστές. Από  τους Έλληνες μαχητές στη γη της Ισπανίας έμεινε για πάντα πάνω από το ¼ των μελών του ελληνικού λόχου, δηλαδή 78  διεθνιστές μαχητές.

Παρά τον ανυπέρβλητο ηρωισμό και την αυτοθυσία των χιλιάδων διεθνιστών που στρατεύτηκαν και πολέμησαν στο πλευρό των Ισπανών για την ελευθερία και την κοινωνική επανάσταση  η αντεπίθεση των φασιστικών στρατευμάτων του Φράνκο με τη συνεχή υποστήριξη των ναζί και των Ιταλών φασιστών  οδήγησε τελικά και στην στρατιωτική όσο και στην πολιτική ήττα η οποία βάζει ακόμη και σήμερα ζητήματα για τη σχέση του αντιφασιστικού μετώπου και της επαναστατικής διαδικασίας.

Η υποχώρηση πίσω από τον ποταμό Έμπρο προς τα ανατολικά και τα νότια ήταν η αρχή του τέλους  την ώρα που οι Διεθνείς Ταξιαρχίες ήταν ήδη παρελθόν έχοντας γράψει τις δικές τους λαμπρές σελίδες ιστορίας σε έναν από τους πλέον δολοφονικούς και άγριους πολέμους, αλλά ταυτόχρονα και σε  μια απαράμιλλη αποθέωση του επαναστατικού ρομαντισμού και  ευγενών ουμανιστικών αξιών.  Δεν μπορεί κανείς να πει πολλά περισσότερα λόγια από αυτά του Έρνεστ Χέμινγουεϊ ο οποίος έγραψε για όλους τους χαμένους συντρόφους:

«Παγωμένοι οι νεκροί μας στο σπανιόλικο χώμα κοιμούνται

Χιόνι βολοδέρνει μανιασμένα μέσα απ’ των λιόδεντρων τις ρίζες

Κομμάτι απ το χώμα αυτό είναι τώρα οι νεκροί μας

Μέσ’ της Ισπανίας το αθάνατο το χώμα

Μα μονάχα για τον χειμώνα ο θάνατος θα τους σκεπάζει

Σαν η άνοιξη θα ‘ρθεί να δώσει την πνοή της

οι πεθαμένοι μας με τούτη την πνοή για πάντοτε  θα ζήσουν»

Ίσως να ηχεί  άξια δίπλα στα λόγια του Χέμινγουέι το επιτάφιο μήνυμα που προτίμησε ο παλαίμαχος των Γάλλων στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, Πώλ Ρισάρ στον δικό του τάφο: «Η Ισπανία ήταν ό,τι το καλλίτερο έκανα εγώ στην ζωή μου. Ο,τι ο καθένας από μας έκανε καλλίτερο στην ζωή του».

Σημειώσεις:

(1)   και (2) Ντολόρες Ιμπαρούρι – Αποχαιρετιστήριος λόγος στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, Βαρκελώνη 1η Νοεμβρίου 1938.
(2)    Ιβάν Μάισκι «Ποιος βοήθησε τον Χίτλερ” (σελ. 125-127, εκδ. “Θεμέλιο 1966)

Δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στην εφημερίδα ΠΡΙΝ, στις 8.12.2013

Ο αποχαιρετισμός της Πασιονάρια στους αντιφασίστες μαχητές των Διεθνών Ταξιαρχιών όταν αποφασίστηκε να φύγουν οι Διεθνείς Ταξιαρχίες από την Ισπανία – 1η Νοεμβρίου 1938

«Για πρώτη φορά στην ιστορία της πάλης των λαών έγινε το θαύμα, το μεγαλειώδες εγχείρημα που κόβει την ανάσα για τη μεγαλοσύνη του: η δημιουργία των Διεθνών Ταξιαρχιών, που βοήθησαν στη σωτηρία της ελευθερίας και ανεξαρτησίας της απειλούμενης χώρας, της ελευθερίας και ανεξαρτησίας της ισπανικής γης μας.
Κομμουνιστές, Σοσιαλιστές, Αναρχικοί, Ρεπουμπλικάνοι, άνδρες διαφορετικού χρώματος, διαφορετικής ιδεολογίας, ανταγωνιστικών θρησκευμάτων, που όλοι αγαπούσαν την ελευθερία και τη δικαιοσύνη, ήρθαν και μας πρόσφεραν τους εαυτούς τους ανιδιοτελώς.
Μας έδωσαν τα πάντα – τη νιότη ή την ωριμότητά τους, τις γνώσεις ή την πείρα τους, τις ελπίδες και τις προσδοκίες τους – και δεν μας ζήτησαν τίποτε για αντάλλαγμα. Όμως ναι, πρέπει να ειπωθεί, αποζητούσαν μία θέση στη μάχη, αποζητούσαν να έχουν την τιμή να πεθάνουν για μας.
Λάβαρα της Ισπανίας! Χαιρετίστε όλους αυτούς τους ήρωες. Υποκλιθείτε για να τιμήσετε τόσους μάρτυρες!
Μανάδες και Γυναίκες της Ισπανίας! Όταν τα χρόνια περάσουν και οι πληγές του πολέμου επουλωθούν, όταν η θολή ανάμνηση των θλιβερών αιματηρών ημερών ξεθωριάσει στην παρουσία της ελευθερίας, της ειρήνης και της ευημερίας, όταν τα μίση πάψουν να υπάρχουν και όταν η περηφάνια στην ελεύθερη χώρα μας γίνει κτήμα ισότιμο όλων των Ισπανών, μιλήστε στα παιδιά σας. Πείτε τους γι’ αυτούς τους άνδρες των Διεθνών Ταξιαρχιών.
Εξιστορήστε τους πως ερχόμενοι πέρα από θάλασσες και τα βουνά, διασχίζοντας σύνορα που τα φύλαγαν μυριάδες ξιφολόγχες, κυνηγημένοι από λυσσασμένα σκυλιά που ήθελαν να ξεσκίσουν τις σάρκες τους, έφτασαν στη χώρα μας ως σταυροφόροι της ελευθερίας, για να πολεμήσουν και να πεθάνουν για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της Ισπανίας, που απειλούνταν από τους Γερμανούς και Ιταλούς φασίστες. Εγκαταλείψανε τα πάντα – τους αγαπημένους τους, τις χώρες τους, το σπίτι και την τύχη τους, τους πατέρες, τις μητέρες, τις συζύγους, τους αδελφούς, τις αδελφές και τα παιδιά τους – και ήρθαν και μας είπαν: «Είμαστε εδώ, η υπόθεσή σας, η υπόθεση της Ισπανίας είναι και δική μας υπόθεση. Είναι υπόθεση όλης της προοδευτικής ανθρωπότητας.
Σήμερα πολλοί αναχωρούν. Χιλιάδες άλλοι μένουν εδώ, θαμμένοι στην ισπανική γη, χαραγμένοι βαθιά στη μνήμη όλων των Ισπανών. Σύντροφοι των Διεθνών Ταξιαρχιών: Πολιτικοί λόγοι, κρατικοί λόγοι, το συμφέρον της υπόθεσης που σας οδήγησε να προσφέρετε το αίμα σας με τόσο ειλικρινή γενναιοδωρία, σας στέλνει τώρα πίσω, μερικούς στις χώρες τους και άλλους σε αναγκαστική εξορία. Μπορείτε να φύγετε υπερήφανοι. Έχετε γράψει ιστορία. Είσαστε θρύλος. Είσαστε το ηρωικό παράδειγμα της δημοκρατικής αλληλεγγύης και του διεθνισμού απέναντι στο πρόσωπο του κακού και το πνεύμα αυτών που ερμηνεύουν τις δημοκρατικές αρχές με τα μάτια στραμμένα στα πλούτη τους ή στις μετοχές των επιχειρήσεων τους, που θέλουν να τις διαφυλάξουν πάση θυσία.
Δεν θα σας ξεχάσουμε. Και όταν ανθίσει η ελιά της ειρήνης πλεγμένη με τα νικηφόρα δάφνινα στεφάνια της Δημοκρατίας της Ισπανίας, επιστρέψτε.
Επιστρέψτε στο πλευρό μας, εδώ θα βρείτε πατρίδα – αυτοί που δεν έχουν πατρίδα ή φίλους, που πρέπει να ζήσουν στερημένοι της φιλίας – όλοι, όλοι θα έχουν τη στοργή και την ευγνωμοσύνη του ισπανικού λαού, που σήμερα και αύριο θα ζητωκραυγάζει με ενθουσιασμό: Ζήτω οι ήρωες των Διεθνών Ταξιαρχιών».

Κεντρική φωτογραφία: Robert Capa