Free Jazz | Black Power

Πολλά γράφτηκαν και λίγα πλέον καταχωρούνται για τη free jazz, την ελεύθερη από καταναγκασμούς μουσική δημιουργία που άνθισε στα μέσα, κυρίως, της δεκαετίας του ’60. Και οι αναφορές είναι ελάχιστες  διότι, πλέον, η εποχή μας, στα πλαίσια μιας σε μεγάλη κλίμακα κοινωνικής και πολιτιστικής καταστολής δεν εμπνέει ούτε προτρέπει για αληθινά ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση. Η free jazz δεν αποτελεί μουσειακό είδος, δεν είναι ένα κλειστό σε φόρμα ύφος αλλά, αντιθέτως, ανοίγει τεράστιους ορίζοντες διατύπωσης αισθητικών προτάσεων τέτοιες που μέχρι τότε δεν είχε αντικρίσει ο κόσμος της μοντέρνας μουσικής.

Ο Ornette Coleman με το “Free Jazz” (’61) και υποτιμημένος Joe Harriott με το “Free Form” (’60) θεωρούνται  οι θεμελιωτές της free, ο καθένας για διαφορετικούς λόγους, για να πλαισιωθούν κατόπιν από ονόματα όπως ο John Coltrane, o Archie Shepp, ο Albert Ayler, o Cecil Taylor, ο Eric Dolphy, ο Μax Roach, o Pharoah Sanders και ο Don Cherry. Τη μουσική αυτή ανατροπή υποστήριζε σταθερά ο κοινωνικός αναβρασμός που επικρατούσε στις ΗΠΑ αλλά και στο κόσμο ολόκληρο: οι εξεγέρσεις στα μαύρα γκέτο, το φοιτητικό κίνημα, οι λιποτάκτες από τον πόλεμο του Βιετνάμ, οι Μαύροι Πάνθηρες και οι Μουσουλμάνοι Αδελφοί – ο Μάλκολμ Χ και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ αλλά και ο Γαλλικός Μάης και η εξέγερση στη Πράγα – όλα αυτά πρόσφεραν λόγους και αιτίες για τη γένεση free jazz της. Πριν από αυτή υπήρχε η be – bop η μεγάλη διαφοροποίηση των μαύρων τζαζμεν από τους λευκούς συναδέλφους του – ήταν ο Thelonious Monk και ο Charlie Mingus, ο θρυλικός Sun Ra και ο Art Blackey που άλλαζαν σιγά – σιγά τους κανόνες, όμως, η επόμενη γενιά είναι που έσπασε όλους τους κώδικες έκφρασης και συμπεριφοράς.

Πολιτιστικό γεγονός ολκής, ξεκίνησε από μαύρους διανοούμενους τζαζίστες της Δυτικής Ακτής για να ακολουθήσουν μερικοί λευκοί και μαζί να γράψουν ιστορία – την ιστορία της πιο ελεύθερης μουσικής του περασμένου αιώνα. Έχοντας βάση  τα μπλουζ και το be – bop ενεργούσαν ως συλλογικότητες μουσικών που αιτούσαν τη χειραφέτηση τους μέσω της συνεργασίας και του αυτοσχεδιασμού όπου ο καθένας συνείσφερε ανάλογα με τις ανάγκες και τις διαθέσεις του. Σύνολα με αυτόνομες οντότητες κατακερμάτιζαν τις αρμονικές κλίμακες αφήνοντας χώρο στην προσωπική διερεύνηση και στην ομαδική έκφραση χωρίς συμβατικούς ηγέτες και αρχηγίσκους. Εκκινούσαν, ενίοτε, από απλές μελωδικές γραμμές για να περιέλθουν γρήγορα στο οργανωμένο χάος όπου καθένας ακολουθούσε δικούς του  ρυθμούς αλλά, παραδόξως, κούμπωνε τέλεια με τους άλλους. Δεν υπήρχε, πια, η κυρίαρχη αρμονική δομή, δεν υπήρχαν καν παρτιτούρες ή έστω σημειώσεις, τα πάντα βασίζονταν στην περσόνα των μουσικών. Το πολύ – πολύ ένα μικρό μελωδικό θέμα ως αρχή και ύστερα η μουσική απογειωνόταν. Κάθε μέλος της μπάντας αυτοσχεδίαζε όχι, βέβαια, κατά το δοκούν αλλά στηριζόμενο στο πολιτιστικό του υπόβαθρο και σε αυτό που έπαιζαν οι άλλοι. Δεν ήταν ένα χύμα πράγμα, μουσικοί που βαράνε ότι θέλουν όποτε όλα επιτρέπονταν. Oχι, βέβαια – υπήρχε η ενστικτώδης δημιουργία – ο ήχος που γεννιόνταν εδώ και τώρα – ήταν, όμως, ήχος που έβγαινε από την συμπύκνωση της κοινής κληρονομιάς.

Γράφει ο αείμνηστος Κώστας Γιαννουλόπουλος για τη free στο βιβλίο του, «ΤΖΑΖ 1900-1990»: «Για το μουσικό, λοιπόν, ο όρος free jazz σχετίστηκε με τρόπους ανάπτυξης της ελευθερίας του να αυτοσχεδιάζει. Αυτό δεν μπορεί με κανένα τρόπο να θεωρηθεί ως αποτέλεσμα μηχανιστικής συνέχειας στο χώρο της μουσικής. Δημιουργικότητα είναι η φαντασία, είναι η ικανότητα να υλοποιείς εικόνες μέσα από τον αυτοσχεδιασμό. Σ’ αυτό το σημείο οι έννοιες δημιουργικότητα και ελευθερία συμπίπτουν. Η βασική αντίληψη της free jazz είναι αυτή που προϋποθέτει κάθε αυτοσχεδιαστή ως μια ολοκληρωμένη μονάδα με δικό της κέντρο. Αν επιχειρούσαμε να διατυπώσουμε λεκτικά το πρότυπο του μουσικού της free jazz, θα μπορούσαμε να πούμε πως  μέσα σε ένα σύστημα διατεταγμένων φυσικών δυνάμεων ο αυτοσχεδιαστής παρέχει στον εαυτόν του μια ελευθερία που σχηματίζεται και διασφαλίζεται από την αυτοοργάνωσή της.» Ακριβώς αυτή η αυτοοργάνωση που προτείνει ο μουσικός της free παρέχει συμβολισμούς  σε κοινωνικό επίπεδο: μια ιδέα, μια ουτοπία όπου τα άτομα θα ζουν σε οργανωμένο σύνολο αλλά πλήρως ελεύθερα. Η αυτοοργάνωση χωρίς καταναγκασμό με την ελεύθερη βούληση του καθενός – η δόμηση αυτόνομων κοινοτήτων όπου οι άνθρωποι θα δρουν για όλους και για τον εαυτόν τους ταυτόχρονα. Είναι η free jazz που τέμνει την σύγχρονη μουσική κάθετα και με απίστευτο πάθος – τέτοιο ώστε αρκετοί τζαζίστες να αποκοπούν τελείως από τα δρώμενα του ’60 ή, απλώς, να αρκεστούν σε περιφερειακή  πορεία. Η εξέλιξη της μαύρης μουσικής υπήρξε τόσο ορμητική ώστε ο πρωτοπόρος του χθες να καταστεί ο αντιδραστικός του σήμερα. Το κέντρο του μουσικού γίγνεσθαι κατακλύζεται από καινούρια ήθη και διαφορετική στάση ζωής. Όπως υπογραμμίζεται στο λεξικό των εξεγέρσεων, «Ο Αιώνας Των Ανατροπών» [Εκδ. Οξύ], η free jazz είναι, «Μουσική του ρίσκου, του κινδύνου αλλά επίσης και της χαράς, της έκρηξης, της ανάβλυσης, του θορύβου και του πάθους. Μουσική πρωτόγονη αλλά συγχρόνως και πολύπλοκη που αρνείται την ασυνέχεια ανάμεσα στη λαϊκή και τη λόγια παράδοση, ικανή να αναφέρεται εξ’ίσου στους ύμνους της Νέας Ορλεάνης, στα πατρογονικά τραγούδια, στην Αφρική, στις  ρίζες του μπλουζ, όπως και να φλερτάρει με τη σύγχρονη δυτική μουσική χωρίς ωστόσο να εξομοιώνεται με αυτήν».

Το  κριτικό κατεστημένο – με ελάχιστες εξαιρέσεις – εξαπέλυσε μια άνευ προηγουμένου επίθεση στη νέα, τότε, μουσική λέγοντας πως δεν προτείνει τίποτε το καινούριο – γνωστό το παραμύθι, οι καινοτόμοι συχνά θεωρούνται αναρχικά στοιχεία ή αγύρτες. Όλοι οι έγχρωμοι μουσικοί ήταν – για το σύστημα όπου οι λευκοί κατείχαν την εξουσία –  διασκεδαστές και τίποτα άλλο! «Η νέγρικη μουσική ήταν πάντα ριζοσπαστική σε σύγκριση με την επίσημη αμερικάνικη κουλτούρα», γράφει ο ποιητής LeRoi Jones που ασπάζεται το Ισλαμ και ονομάζεται Amiri Baraka.

Υπάρχουν και μερικοί λευκοί που προσχωρούν στο κίνημα όπως ο μπασίστας Charlie Haden που δημιουργεί την Liberation Music Orchestra  ή , o γερμανός σαξοφωνίστας Peter Brotzmann που ηχογραφεί το Μάη του ‘68 τον δίσκο “Machine Gun”. Και αν θυμόμαστε καλά, ο Φώτης Τερζάκης, υποστηρίζει πως η free jazz  αναδεικνύει μέσα από τις  διεργασίες παραγωγής την κυρίαρχη αντίθεση του σημερινού κόσμου ανάμεσα  στην ζωντανή και ελεύθερη δημιουργία και τους θεσμικούς καταναγκασμούς – ήγουν, η παραγωγική διαδικασία στα χέρια των έγχρωμων μουσικών και η αναπαραγωγή και η διανομή στην κατοχή των λευκών επιχειρηματιών. Στο κέντρο των πολιτισμικών αναζητήσεων της εποχή της η free jazz απλώθηκε σε όλο τον δυτικό κόσμο προσθέτοντας και αυτή μια ουτοπία για έναν άλλο, διαφορετικό, κόσμο. Στις αρχές του ‘70 η free τζαζ μετακομίζει στην Ευρώπη και κυρίως στο Παρίσι όντας εξαιρετικά δύσκολο για τους μουσικούς να επιβιώσουν στην πατρίδα τους. Πολλοί πέρασαν τον Ατλαντικό όταν η παλινόρθωση του ’70 κατεδάφιζε στις ΗΠΑ σχεδόν κάθε κατάκτηση των κινημάτων. Το ίδιο είχε συμβεί και παλιότερα στα 50’ς, το ίδιο, λοιπόν, και τότε.

[hr]

Δίσκοι απαραίτητοι για την κατανόηση της free Jazz

ERIC DOLPHY – Out To Lunch (Blue Note)

CHARLIE HADEN – Liberation Music Orchestra (Impulse)

ARCHIE SHEPP – Fire Music (Impulse)

DON CHERRY – Symphony For Improvisers (Blue Note)

JOHN COLTRANE – Ascension (Impulse)

ALBERT AYLER  -Music Is The Healing Force Of The Universe (Blue Note)

PHAROAH SANDERS – Karma (Impulse)

JOHN COLTRANE – A Love Supreme (Impulse)

ORNETTE COLEMAN – At The “Golden Circle” Stockholm Vol 1&2 (Blue Note)

PETER BROTZMANN – Machine Gun (FMP)

CECIL TAYLOR – Conquistador! (Blue Note)

JOE HARRIOTT – Abstract (Redial)

MAX ROACH – It’s Time (Blue Note)

[hr]

*Το κείμενο αυτό αποτελεί ευρεία αναθεώρηση άλλου παλιότερου