Το παιδί εγκληματίας, Jean Genet

Το παιδί εγκληματίας, Jean Genet

Μετ: Σπύρος Γιανναράς, Εκδ. Άγρα

Σύμφωνα με τον Μισέλ Φουκό, σε διάλεξή του τη δεκαετία του ’80, ετεροτοπία σημαίνει το αμφίσημο, το μεταιχμιακό  διάστημα μεταξύ τόπου και ουτοπίας. Ήτοι, η ετεροτοπία είναι παρούσα και ταυτόχρονα απούσα. Με άλλα λόγια, είναι εδώ, καθώς καταλαμβάνει έναν φυσικό χώρο και εμφορείται από κάποιες ιδιότητες, αλλά και δεν είναι εδώ, γιατί αντιπροσωπεύει την αναστολή και την αντιστροφή της κανονικότητας. Η ετεροτοπία είναι χώρος δισήμαντος  και ταυτόχρονα «πειραματικός», εφόσον περικλείει εναλλακτικά μοντέλα δόμησης της κοινωνίας, τα οποία, ενώ προέρχονται από την άρχουσα τάξη, ταυτόχρονα την αμφισβητούν ή την υπονομεύουν. Ένα τέτοιο παράδειγμα ετεροτοπίας είναι και η φυλακή, όπου συμβαίνει σωφρονισμός και  απομόνωση περιθωριακών σωμάτων.

Σε αυτό το περιβάλλον μεγάλωσε ο Ζαν Ζενέ, πριν μεταμορφωθεί σε συγγραφέα αλλά και στα πρώτα χρόνια της λογοτεχνικής του πορείας πριν αρχίσει να καθιερώνεται. «Το παιδί εγκληματίας» είναι μια ελεγεία για τους νεαρούς εγκληματίες, όπως τους ονομάζει η καλή κοινωνία. Κείμενο γραμμένο για μια εκπομπή της κρατικής γαλλικής ραδιοφωνίας, το 1947, που ποτέ δεν έγινε. Κόπηκε πριν καν οι υπεύθυνοι λάβουν γνώση των γραπτών του Ζενέ. Και αυτό, λόγω της «κακής» φήμης που συνόδευε τον συγγραφέα και φυσικά για τα μπλεξίματα που είχε τότε με την αστική δικαιοσύνη. Δυο χρόνια μετά, τυπώθηκε από έναν μικρό εκδοτικό οίκο και έκανε αίσθηση με τον οξύ κοινωνικό του λόγο. Σε αυτό το κείμενο ο Ζενέ προκαλεί με την πένα του και απορρίπτει την ηθική που ασπάζεται το πλήθος. Ανατρέπει κάθε αίσθηση που καταλήγει σε στερεότυπο για τον κόσμο της ετεροτοπίας-φυλακής. Κάθε δαιμονοποίηση των μικρών παραβατών και την ανακούφιση μιας κοινωνίας που κοιμάται ήσυχη, γιατί οι εκκολαπτόμενοι «κακοί» βρίσκονται όλοι πίσω από τα σίδερα.

Γράφει: «Εμείς όμως θα εξακολουθούμε να ενσαρκώνουμε τις τύψεις σας. Και για κανέναν άλλο λόγο πέρα από το να ομορφύνουμε ακόμη περισσότερο την περιπέτειά μας, γιατί γνωρίζουμε ότι η ομορφιά της εξαρτάται από την απόσταση που μας χωρίζει από σας… Αν οι μοχθηροί, οι βάναυσοι εκπροσωπούν την δύναμη που εσείς αντιμάχεστε, εμείς θέλουμε να ενσαρκώνουμε αυτή ακριβώς τη δύναμη του κακού». Αναστρέφει πλήρως την σωφρονιστική  άποψη για τον εγκλεισμό και το μετριασμό της βίας των φυλάκων απέναντι στους νεαρούς εγκληματίες, σε μια «δημοκρατική» προοπτική, ώστε σε εύθετο χρόνο οι παρεκκλίνοντες να επιστρέψουν «ψυχικά υγιείς» στις αγκάλες της κοινωνίας. Απορρίπτοντας πλήρως το παραπάνω σκεπτικό απαιτεί  τη μεγίστη βαναυσότητα: «Ο νεαρός, όμως, εγκληματίας αρνείται ήδη την επιεική μεταχείριση και την ειδική μέριμνα μιας κοινωνίας ενάντια στην οποία είχε μόλις ξεσηκωθεί διαπράττοντας την πρώτη αξιόποινη πράξη. Έχοντας, στα δεκαπέντε ή δεκαέξι του χρόνια, ίσως και νωρίτερα, ενηλικιωθεί με τρόπο που οι έντιμοι άνθρωποι δεν θα έχουν γνωρίσει ούτε στα εξήντα τους, περιφρονεί την καλοσύνη τους. Απαιτεί η τιμωρία του να είναι ανάλγητη. Πρώτη του απαίτηση είναι οι όροι που την ορίζουν να εκφράζουν τη μεγίστη βαναυσότητα… Απαιτεί η δοκιμασία να είναι τρομερή. Προκειμένου να εξαντλήσει ίσως,  μια διαβολέμενη ανάγκη για ηρωισμό». Ο Ζενέ αισθάνεται και αυτός εχθρικά απέναντι στην γαλλική κοινωνία, τόσο που δε διστάζει να δηλώσει την έμμεση ικανοποίησή του για τα όσα υπέστησαν οι συμπατριώτες του στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Επιπλέον, μιλάει για το πώς οι καλλιτέχνες εξυμνούν το  έγκλημα στις δημιουργίες τους –«Η δική σας λογοτεχνία, οι δικές σας καλές τέχνες, η ψυχαγωγία σας εκθειάζουν το έγκλημα. Το ταλέντο των ποιητών εκθειάζει τον εγκληματία τον οποίο στην καθημερινότητά σας απεχθάνεστε. Ανεχθείτε, λοιπόν, το ότι εμείς με τη σειρά μας περιφρονούμε τους ποιητές και τους καλλιτέχνες σας.»

Για τον Ζενέ η έννοια της παρανομίας συνάδει με αυτήν της παραβατικότητας. Ενάντια σε ένα καθεστώς, εγκαθιδρυμένο από την άρχουσα ελίτ, κομμένο και ραμμένο στα μετρά των ευυπόληπτων μεσοαστών, δεν υπάρχει κανένα έλεος, καμιά παραχώρηση. Οι μικροί εγκληματίες είναι άτομα εξεγερμένα και, αν θέλετε, σύμμαχοι των εν γένει εξεγερμένων. Επαναστατούν απέναντι στην υπάρχουσα κοινωνία με βίαιους τρόπους και η όποια επιβολή σωφρονισμού τους κόβει την κάθε διάθεση αμφισβήτησή της: «Αν η δουλειά τους (σημ. των ψυχίατρων) είναι η μεταβολή της ηθικής συμπεριφοράς των παιδιών, αυτό γίνεται για να οικειοποιηθούν ποια διαφορετική ηθική; Ξέρω πως ουσιαστικά πρόκειται για την τρέχουσα ηθική και ότι ο ψυχίατρος ξεμπερδεύει αποδίδοντας στα παιδιά το όμορφο όνομα του απροσάρμοστου».

Πέραν της άγριας σαγήνης του κειμένου, ενδιαφέρον έχουν και οι δυο φωτογραφίες που υπάρχουν στην πρώτη έκδοση, καθώς η Άγρα στάθηκε πιστή σε αυτήν. Στο εξώφυλλο η σχισμένη στις άκρες του και ρετουσαρισμένη εικόνα ενός νεαρού τρόφιμου με τη στολή εργασίας της φυλακής και στην αρχή της αφήγησης το πορτρέτο του Ζενέ στα δεκάξι του χρόνια.  Αν η πρώτη εμφανίζει πάλι τον ίδιο αυτό δεν είναι σίγουρο. Το εντυπωσιακό είναι πώς αυτή η φωτογραφία βρέθηκε στα χέρια του Ζενέ και πως κατάφερε να την βγάλει έξω από τη φυλακή. «Το παιδί εγκληματίας» ατύχησε στο επίσημο κρατικό ραδιόφωνο, και πως αλλιώς, ευτύχησε, όμως, στο να δώσει φωνή σε ένα πρόσωπο, τον Ζενέ,  που θα μεσουρανούσε για πολύ καιρό στα γαλλικά γράμματα πιστός στο δόγμα του πως «την τραγωδία πρέπει να τη ζεις και όχι να την παίζεις»… Στα θετικά του βιβλίου και η δυναμική μετάφραση του Σπύρου Γιανναρά.