"Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας"
Η αγνοημένη οδός τού Οδυσσέα Ελύτη
Το έργο του Οδυσσέα Ελύτη έχει κερδίσει τον δικό του χώρο στον χρόνο και κινείται διαρκώς. Όσα κι αν έχουν γραφτεί δεν μπορούν να το «ξεγυμνώσουν» απόλυτα. Εκεί που λούζεται με φως, αμέσως ρίχνει τη σκιά του και χάνεται. Σημάδια μόνο μένουν και τα ακολουθούμε. Ένα απ’ αυτά μας άφησε και η Ιουλίτα Ηλιοπούλου. Μιλώντας στον Χρήστο Παρίδη, στην «Βιβλιοθήκη-Καταφύγιο θηραμάτων» της «Ελευθεροτυπίας», τόνισε: «Μια συλλογή που για μένα όντως έχει ιδιαίτερη σημασία και για την οποία θα έπρεπε θεωρητικά να είχαν γραφτεί πολύ περισσότερα, είναι τα Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας. Έχουν γραφτεί λιγότερα και είναι σχεδόν άγνωστη στο ευρύτερο κοινό». Ας σταθούμε, λοιπόν, σε αυτήν την άδικα αγνοημένη οδό.
Η συλλογή εκδόθηκε το 1982 (από τον εκδ. οίκο Ίκαρος). Τρία χρόνια μετά την απονομή του Νομπέλ Λογοτεχνίας. Ο Ελύτης εξέδωσε τρείς συλλογές τη δεκαετία του ’80 και άλλες τρεις τη δεκαετία του ’90. Στον ύστερο ποιητικό του βίο γίνεται πιο ενδοστρεφής, πιο φιλοσοφικός. Η ποιητική του ωριμότητα μεγαλώνει και επικεντρώνεται σε ό,τι είναι πιο ουσιαστικό και μόνιμο. Τα προηγούμενα έργα του, του παρέχουν, πέρα από επιβεβαίωση, και την απαραίτητη δημιουργική ασφάλεια.
Τα «Τα τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας» αποτελούνται από τρεις ενότητες. «Ο κήπος βλέπει», «Το αμύγδαλο του κόσμου» και «Ad Libitum».
Στο βιβλίο «The Collected Poems of Odysseus Elytis» επισημαίνεται ότι ο λυρισμός είναι αιχμηρός και το ύφος λόγου λάμπει. Παράλληλα, οι αναφορές του ποιητή πολλές και οι διαχωρισμοί του φαινομενικά αταίριαστοι. Ενώ δεν είναι.
Κάθε ένα από τα τρία ποιήματα έχει εφτά τμήματα. Σε καθένα θρηνεί για τη δύσκολη θέση της ανθρωπότητας. Ακουμπά πάνω στην προσωπική απελπισία και στρέφει το δάχτυλο στην πιθανότητα οράματος, συχνά μέσα από τις δικές του αρχετυπικές εικόνες του Αιγαίου.
Στο πρώτο τμήμα του «Ο κήπος βλέπει» επιβεβαιώνει την πίστη του στο πλατωνικό πεδίο. Να πως:
«Κάπου
Συντελεσμένη κείται η Τελειότητα
κι αφήνει να κυλήσει ώσαμε δω ρυάκι.
«Α μονάχα να ξερα
μιάν ελευθερία πραγματική
[…]
Να μπορούσα να δω
πίσω απ’ τον Τύραννο τον ουρανό
Η φανταστική ιστορία κατανικιέται από το όραμα της Κόρης, το οποίο ακτινοβολεί στις γραμμές του Ελύτη από την αρχή.
«μόνη
μία
Κόρη
γυαλιστερή σαν όστρακο
να κατεβαίνει φέρνοντας τον άνεμο
σ’ ένα πανέρι»
Το ύστερο έργο του Ελύτη κινείται παράξενα. Η εσωτερική λύπη για τον πολιτισμό μεγαλώνει, όμως υπάρχει ελπίδα για μετάλλαξη.
Ο τίτλος κάθε ενότητας είναι και η επωδός της. «Το αμύγδαλο του κόσμου» στο πρώτο τμήμα είναι γεννητικό. Στο δεύτερο πλατωνικό. Στο τρίτο το φρούτο του παραδείσου, όπως και στο τέταρτο. Στο πέμπτο, με αίσθηση του χιούμορ αντιμετωπίζεται η βραχύτητα και το επουσιώδες της ανθρώπινης ζωής με τον εξής στίχο:
«Ακόμα ένα τσιγάρο
που να βαστάει ωσότου ξεψυχήσουμε
δυό-τρία λεπτά ζωή»
Στο «Αμύγδαλο του κόσμου» συγκρίνει τον εαυτό του με τον Οιδίποδα, ο οποίος επιτυγχάνει την ένωση με τον Θεό και τον Ουρανό. Στο «Ad Libitum» ταξιδεύει στον ομηρικό Άδη. Στο έβδομο τμήμα αυτής της ποιητικής ενότητας, τοποθετεί ευθέως τη δυσχέρεια του δίπλα με εκείνη του Οδυσσέα.
«ο ένας για τον άλλονα Οδυσσέα
πάνω σε μια σχεδία
αιώνες τώρα
φωνάζω ελληνικά κι ούτε που μου αποκρίνεται κανένας».
Η τεχνική στα «Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας»
Τα «Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας» συγκροτούνται από μια ξεχωριστή τεχνική. Ο Ελύτης χρησιμοποιεί την «διπλή σύνταξη». Έτσι, δημιουργεί γραμμή σύνδεσης και εξωθεί τον λόγο σε κυκλική κίνηση, επιβραδύνοντάς την γενικά γρήγορα. Αξιοποιεί έναν εσωτερικό μονόλογο που εξελίσσεται αποσπασματικά, με επανερχόμενες εκφράσεις, εικόνες και παραστάσεις. Ο λόγος του δύσκολα αποκρυπτογραφείται. Προσπαθεί να γεφυρώσει την απόσταση που χωρίζει το συνειδητό από το ασυνείδητο.
Ο Ελύτης τοποθετεί με τέτοιο τρόπο τις λέξεις, δίνοντας τους κι άλλες λειτουργίες, πέρα της νοηματικής-επεξηγηματικής. Τις μετατρέπει (σε κάποια σημεία) σε πανίσχυρα υποστυλώματα που αν λείψουν, η ενότητα θα καταρρεύσει. [Στο «Ο κήπος βλέπει», στο 4ο μέρος , η φράση «μιλώ φιλοσοφία»]. Παράλληλα, αποτυπώνει την παύση των σημείων στίξης ακόμη κι όταν αυτά δεν υπάρχουν. Καθετί μπορεί να βρει θέση στο χαρτί. Ακόμη και ήχοι αντικειμένων. [«Το αμύγδαλο του κόσμου» στο 4ο μέρος, ντίνγκ/λάμψη/θρύψαλλα]. Σε άλλα σημεία της συλλογής, φαίνεται ότι σταματά τη ροή του ποιήματος, ενώ το κάνει για να εξηγήσει. [«Ad Libitum» στο 2ο μέρος με τη φράση «σου δίνει την εντύπωση»]. Οι φράσεις, οι λέξεις γίνονται καθρέφτες.
Η συλλογή ολοκληρώνεται με υστερόγραφο. Ομολογεί την άγνοια και την απογοήτευση του. Ωστόσο, υπάρχει κι άλλη ερμηνεία γι’ αυτό. Ο τελευταίος στίχος «η πείρα μου ξέμαθε τον κόσμο» αφήνει να εννοηθεί ότι η αναζήτηση δεν σταματά ποτέ. Ο Ελύτης θα συνεχίσει να ερευνά τη θέση του «Εγώ» μέσα στο «Όλον». Τη σχέση του με τη φύση, το Θεό, την πατρίδα, τον χρόνο.
Πηγές:
1. «The Collected Poems of Odysseus Elytis» The Johns Hopkins University Press
2. Περιοδικό «Φιλόλογος»
3. www.elytis.edicypages.com