Ενώ οι περισσότεροι αναζητούν το «δεξιό» ή το «αριστερό» σχέδιο που θα φέρει και πάλι ανάπτυξη, μοιράζοντας, τότε, τα κέρδη στους λίγους ή στους πολλούς αντίστοιχα, μια νέα θεωρία που ήδη δοκιμάζεται στην πράξη,  αρνείται το στόχο της ανάπτυξης, της παγκόσμιας κλίμακας και της ανταγωνιστικότητας και αντιπαραθέτει μικρότερα μεγέθη και τοπικές κλίμακες που διαπνέονται από τις αρχές της ισοτιμίας, του συνεργατισμού και της εκούσιας ολιγάρκειας. Μοιάζει απλό, ίσως απλοϊκό, ουτοπικό, μπορεί κι ονειροπαρμένο. Η αλήθεια είναι πάντως ότι «η οικονομία δεν είναι δυνατό να αυξάνεται επ’ αόριστον σε έναν πλανήτη με φυσικά όρια. Μπορούμε να παίρνουμε ό,τι δάνεια θέλουμε από το μέλλον και να βάζουμε ό,τι επιτόκια θέλουμε, αυτό δεν σημαίνει ότι ο πλανήτης θα υπα­κούσει στις φαντασίες μας», όπως λένε οι θεωρητικοί της αποανάπτυξης. Και δεν είναι η μόνη αλήθεια που τους αναγνωρίζεις…  

Το κίνημα της αποανάπτυξης ανήκει στον 21^ο αιώνα. Μετρά λίγα χρόνια ζωής αλλά πολλούς υποστηρικτές, εκ των οποίων οι περισσότεροι είναι ακαδημαϊκοί. Μάλιστα, μετά από τα διεθνή συνέδρια για την αποανάπτυξη στο Παρίσι το 2008 και στη Βαρκελώνη το 2010, πληθαίνουν οι επιστημονικές έρευνες από περιβαλλοντολόγους, οικονομολόγους, κοινωνιολόγους, πολιτικούς επιστήμονες που συνηγορούν υπέρ της πρότασης αυτής.

Με θεωρητικούς όπως τον Σερζ Λατούς (Serge Latouche), (πολιτικό επιστήμονα, φιλόσοφο και οικονομολόγο, ομότιμο καθηγητή του πανεπιστημίου Paris-Sud και ειδικό στις οικονομικές και πολιτικές σχέσεις Βορρά-Νότου), τον Κάρλος Τάιμπο (Carlos Taibo) (καθηγητή πολιτικής επιστήμης, στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης), τον Γιώργο Καλλή (καθηγητή του Αυτόνομου Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης, του Ινστιτούτου ICREA και επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας για την αποανάπτυξη) και συμμάχους-εκφραστές και στην Ελλάδα, όπως τον Γιώργο Κολέμπα, τέως εκπαιδευτικό και νυν οικογεωργό και ακτιβιστή, τον συγγραφέα Γιάννη Μακριδάκη, τον μουσικό και πυρηνικό φυσικό «Χαΐνη» Δημήτρη Αποστολάκη, η κοσμο-αντίληψη αυτή φαίνεται πως συγκινεί αρκετούς από αυτούς που αναζητούν έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής ενταγμένο σε ένα άλλο αξιακό σύστημα.

Σύμφωνα με τη θεωρία τους, βρισκόμαστε μπροστά σε μια παράδοξη, οξύμωρη κατάσταση. Ενώ η αιτία της παγκόσμιας κρίσης είναι ότι όλα γίνονται προς χάριν της ανάπτυξης και του χρήματος, προσπαθούμε να επιλύσουμε το πρόβλημα, όχι μόνο αγνοώντας, αλλά τονώνοντας τις αιτίες που το προκάλεσαν. Αντιθέτως, «ζητούµενο της πρότασης αυτής είναι η επιστροφή στη γεωργική δραστηριότητα, η –στο µέτρο του δυνατού– απαλλαγή από την τεχνολογία, η απλοποίηση των κοινωνιών µας, πάντοτε στη βάση της δίκαιης αναδιανοµής του πλούτου» αναφέρει ο Κάρλος Τάιμπο.

Και ποιος είναι ο δρόμος, τα βήματα προς την αποανάπτυξη; Σύμφωνα με τον Σερζ Λατούς, η επανατοπικοποίηση, που σημαίνει ότι πρέπει να γυρίσουμε στις κοινότητες και να ξαναρχίσουμε τις τοπικές παραγωγικές δραστηριότητες, η αναδόμηση και η οικολογική αναστροφή, που σημαίνει την εκ νέου δημιουργία εκατομμυρίων αγροτών και μια γεωργία χωρίς φυτοφάρμακα και χωρίς μεταλλαγμένα, η αναδιάρθρωση εκ βάθρων του ενεργειακού τομέα, εγκαταλείποντας την πυρηνική ενέργεια και αναπτύσσοντας εναλλακτικές μορφές ενέργειας, η παραγωγή – και όχι υπερπαραγωγή – που βασίζεται στις πραγματικές ανάγκες, η μείωση των ωρών εργασίας και φυσικά η επιστροφή στα εθνικά μας νομίσματα.

Όπως διαπιστώνουμε, η θεωρία της αποανάπτυξης δεν αποτελεί απλώς μια κριτική στο τι θεωρούμε ανάπτυξη. Αρνείται την κοινωνική εκμετάλλευση, όπως και τη λεηλασία της φύσης· την αλόγιστη κατανάλωση, τον καπιταλισμό και το αξιακό του σύστημα. Αντιπροτείνει τις μικρές κλίμακες, τις οριζόντιες και όχι ιεραρχικές συνδέσεις, τις άμεσες και ισότιμες σχέσεις, χωρίς ενδιάμεσους και γραφειοκρατία, τα κοινωνικά αγαθά απέναντι στη λογική της ιδιοκτησίας, τον ελεύθερο χρόνο κόντρα στην ψυχαναγκαστική εργασία, το τοπικό έναντι του παγκόσμιου.

Για «μια κοινωνία στην οποία η ποιότητα βαραίνει περισσότερο από την ποσότητα, η συνεργασία επιβάλλεται στον ανταγωνισμό και η κοινωνική δικαιοσύνη θέτει στο περιθώριο τον οικονομισμό»

Και στη θέση της οικονομίας της αγοράς, ποια οικονομία θα έχουμε; Με ποιους τρόπους θα συναλλασσόμαστε; «Να επανακτήσουμε εκείνους τους τρόπους οικονομικής και κοινωνικής συναλλαγής, οι οποίοι δεν είναι χρηματικοί και δεν βασίζονται στην οικονομία της αγοράς. Με συστήματα άμε­σης ανταλλαγής και εμπορίου αγαθών και υπηρεσι­ών, με εναλλακτικά νομίσματα» υποστηρίζει ο Γιώργος Καλλής. «Υπάρχουν παραδείγματα τέτοιου τύπου. Αγρο-οικολογικοί συνεταιρισμοί παραγωγών και καταναλωτών, συλλογική στέγαση, συστήματα άμε­σης ανταλλαγής και εμπορίου αγαθών και υπηρεσι­ών, εναλλακτικά νομίσματα. Στην Καταλονία (τα έχει καταγράψει στο ντοκιμαντέρ «Φόρος Τιμής στην Καταλονία», ο κοινωνιολό­γος Μανουέλ Καστέλς), στην Ιταλία, στη Γαλλία, στην Αργεντινή και στην Κολομβία, υπάρχουν παρόμοιες πρωτοβουλίες οι οποίες αναπτύσσονται στο πλαίσιο της κρίσης και απαντούν στην αποτυχία της οικονομίας της αγοράς να καλύψει βασικές ανθρώπινες ανάγκες».

«Η επιλογή που έχουμε να κάνουμε σήμερα είναι μεταξύ μιας ανεξέλεγκτης ύφεσης και μιας ελεγχόμενης και βιώσιμης απο-ανάπτυξης» μας λένε από την Κίνηση για την Αποανάπτυξη Τρικαλινών Πολιτών (http://apokoinou.com) και προτείνουν:

«επιστροφή στην τοπική παραγωγή και διάθεση προϊόντων, αποφυγή των μεγάλων οικονομικών μονάδων, προώθηση εναλλακτικών μορφών συναλλαγής, αμεσοδημοκρατικές κοινότητες ανθρώπων»

Ήδη, οι άνθρωποι της Κίνησης έχουν περάσει στην πράξη και το εγχείρημά τους λέγεται «Ανταμικό», ένας αυτοδιαχειριζόμενος αγρός, βιολογικής καλλιέργειας, ένα μέρος του οποίου προορίστηκε για τις ατομικές καλλιέργειες, ενώ το υπόλοιπο αποτελεί τη συλλογική καλλιέργεια που αποσκοπεί στη δημιουργία τράπεζας σπόρων.

Παραδίπλα, στο Πήλιο, μια άλλη πρωτοβουλία πολιτών,  η οικοκοινότητα του Πηλίου (http://www.topikopoiisi.com) προσπαθεί να δημιουργήσει τις συνθήκες για να αναδειχθεί ο «αποαναπτυξιακός» τρόπος ζωής, με σύνθημα «μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα καταναλώνοντας λιγότερα», αρκεί να είμαστε εγκρατείς, να επιδιώκουμε την ποιότητα στηριζόμενοι στα φυσικά-συλλογικά-κοινωνικά αγαθά, να μην τρέχουμε πίσω από το χρήμα, να αφήσουμε όσοι μπορούμε τη μιζέρια και την εικονική ζωή των πόλεων και να «επανατοπικοποιηθούμε» με δημιουργική, ομαδική εγκατάσταση.

Η θεωρία της αποανάπτυξης δέχεται, όπως είναι φυσικό, έντονη κριτική και από τα δεξιά της, για ευνόητους λόγους, αφού κάθε φιλελεύθερος που σέβεται τον εαυτό του την κρίνει επιεικώς γραφική, αλλά και από τα αριστερά της, καθώς δεν απαντά με σαφήνεια σε καθοριστικά ζητήματα, όπως η κατοχή των μέσων παραγωγής, η αναγκαιότητα της ανατροπής, το ζήτημα του κράτους και γενικά υπολείπεται από το να αποτελεί ένα καθολικό απελευθερωτικό κοινωνικό όραμα, ένα άλλο κοινωνικοοικονομικό μοντέλο.

Η αλήθεια είναι πως εύλογα αναρωτιέται κανείς, πώς μπορεί να υλοποιηθεί το ρομαντικό σχέδιο της αποανάπτυξης, πέρα από προσωπικές νησίδες, μέσα στην κυριαρχία των πολυεθνικών εταιρειών και των τραπεζών, ωστόσο οι υποστηρικτές της επιμένουν πως σημασία έχει να αμφισβητηθεί το τι σημαίνει ευημερία, και όχι μόνο ποιοι ευημερούν· να αμφισβητηθεί η κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση και όχι μόνο το ποιος κερδίζει τη μερίδα του λέοντος από τα οφέλη της κυριαρχίας, επί της ουσίας να αμφισβητηθεί το αξιακό σύστημα των κοινωνιών μας στο σύνολό του και όχι μόνο το ποιος ιδιοποιείται τον παραγόμενο πλούτο.

Όπως και να’χει, η αποανάπτυξη δεν διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία ανάμεσα στις όποιες άλλες θεωρίες· δεν πιστεύει ότι κατέχει όλη την αλήθεια. Αυτό το μέρος, λοιπόν, που διεκδικεί, μας καλεί να το σκεφτούμε και εδώ και τώρα να το υλοποιήσουμε.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Σερζ Λατούς: «Το στοίχημα της απο-ανάπτυξης»
Μετάφραση: Χριστίνα Σαρίκα. Εκδόσεις Βάνιας, 2008.

Κάρλος Τάιμπο: «Η πρόταση της αποανάπτυξης. Καπιταλισμός, κρίση και βαρβαρότητα».
Μετάφραση: Νίκος Κοκκάλας. Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2012.

Γιώργος Κολέμπας, Γιάννης Μπίλλας: «Ο ανθρωπολογικός τύπος της αποανάπτυξης – τοπικοποίησης»
Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2013.