Η άλωση της Βαστίλης

Δημόσια ιστορία και «μύθοι» για την 14η Ιουλίου, στη Γαλλία

| 14/07/2017

Η 14η Ιουλίου γιορτάζεται στη Γαλλία με κάθε επισημότητα, μέχρι και στρατιωτική παρέλαση περιλαμβάνουν οι εορτασμοί. Αυτός ο τρόπος απόδοσης τιμών για  μία λαϊκή εξέγερση φαντάζει αρκετά ειρωνικός από μόνος του… Στους εορτασμούς το σχήμα μοιάζει απλοϊκό: Την 14η Ιουλίου 1789 γίνεται η άλωση της Βαστίλης, ξεσπά η Γαλλική Επανάσταση και εγκαθιδρύεται η Δημοκρατία, ωστόσο μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, στον ένα περίπου χρόνο που έμεινα στο Παρίσι, για τις ανάγκες του διδακτορικού μου (που έχει ως θέμα ένα ζήτημα της Γαλλικής Επανάστασης), ότι αυτό το σχήμα είναι κυρίαρχο στην αντίληψη των περισσότερων Γάλλων.

Στις διάφορες συζητήσεις που είχα με φίλους Γάλλους που δεν ήταν ιστορικοί, σχετικά με την Επανάσταση, κρατώ δύο σημεία: αφενός ότι πάντοτε συμμετείχαν με ενδιαφέρον και περιέργεια, και ποτέ υποτιμητικά απέναντι σε έναν ξένο που τόλμησε να ασχοληθεί με ένα «δικό τους θέμα» –εντός κι εκτός εισαγωγικών (εδώ, η κατάρρευση του στερεοτύπου περί ενός καθολικού γαλλικού σωβινισμού ήταν πλήρης). Αφετέρου, με προβλημάτισε ιδιαίτερα το γεγονός ότι οι γνώσεις τους γύρω από ένα τόσο σημαντικό γι’ αυτούς ιστορικό ζήτημα, είναι στην πραγματικότητα μηδαμινές.

Δεν γνωρίζω μέσω ποιας ανηλεούς κοινωνικής διαδικασίας, οποιαδήποτε γνώση γύρω από την Επανάσταση που διδάσκεται στα γαλλικά σχολεία, στέλνεται στον κάλαθο της λήθης, πάντως οι περισσότεροι Γάλλοι με τους οποίους συνομίλησα δεν γνωρίζουν τίποτα άλλο πέρα από την άλωση της Βαστίλης. Από εκεί και ύστερα υπάρχει μία πλήρης θολούρα ονομάτων και γεγονότων: Δαντόν, Μαρά και Ροβεσπιέρος, η εκτέλεση του Λουδοβίκου και με κάποιο τρόπο στη συνέχεια η Γαλλία φτάνει στον Βοναπάρτη. Θυμίζει λίγο την αντίστοιχη άγνοια των Ελλήνων όσον αφορά την Επανάσταση του 1821, όπου πέρα από την εναρκτήρια ημερομηνία της 25ης Μαρτίου, οι περισσότερες γνώσεις τους περιορίζονται σε «τρανταχτά» ονόματα, κενά όμως περιεχομένου, και σε «ηρωικά» γεγονότα, πολλά από τα οποία αποτελούν εθνικιστικούς μύθους και ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματική ιστορία του 1821.

Αντίστοιχα, η αστική προπαγάνδα της γαλλικής publique έχει πετύχει πλήρως το στόχο της. Πίσω από την 14η Ιουλίου 1789, υπάρχει σκοτάδι. Όλα τα μεταγενέστερα, παγκόσμιας ιστορικής σημασίας, γεγονότα έχουν εξαφανιστεί. Οι Γάλλοι εορτάζουν την πτώση της Βαστίλης, την ανατροπή της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας. Όμως, την 14η Ιουλίου δεν ανατράπηκε καμία μοναρχία, ούτε εγκαθιδρύθηκε καμία δημοκρατία.

1280px-Storming_the_bastille_4_-_2Σχεδόν ένα μήνα μετά από την επέτειο της Βαστίλης, την 10η Αυγούστου, υπάρχει μία άλλη επέτειος που δεν γιορτάζεται από κανέναν, ξεχασμένη στη (σκόπιμη) λήθη από το εθνικό αφήγημα του γαλλικού αστικού κράτους. Είναι η επέτειος από την Επανάσταση της 10ης Αυγούστου 1792 και την επίθεση στο ανάκτορο του Κεραμεικού (Tuileries), η οποία ήταν αυτή που ανέτρεψε τη μοναρχία και εγκαθίδρυσε την Πρώτη Γαλλική Δημοκρατία (1792-1804). Με δεδομένο αυτό, είναι άξιο απορίας γιατί επιλέχθηκε ο εορτασμός της 14ης Ιουλίου 1789 και όχι αυτός της 10ης Αυγούστου 1792 (ή ακόμα περισσότερο της Επανάστασης της 31ης Μαΐου-2ας Ιουνίου 1793 που άνοιξε το δρόμο για την Τρομοκρατία); Μία εύλογη απάντηση (και λογική με μία πρώτη ματιά) είναι πως η 14η Ιουλίου σηματοδοτεί την έναρξη της Επανάστασης και για αυτό επιλέχθηκε. Είναι όμως αυτός ο πραγματικός λόγος;

Πρώτα από όλα, η άλωση της Βαστίλης δε σηματοδοτεί την έναρξη της Επανάστασης. Ελάχιστοι γνωρίζουν (και στη Γαλλία ακόμα) ότι η Επανάσταση ξεκίνησε ως απόπειρα της αριστοκρατίας να ανακαταλάβει το κράτος από τα χέρια των τεχνοκρατών αστών, τους οποίους η μοναρχία προτιμούσε να χρησιμοποιεί καθ’όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Η αριστοκρατική εξέγερση του 1787-1788 άνοιξε το δρόμο για την αστική επανάσταση (την αυτοανακήρυξη της Τρίτης Τάξης ως Εθνοσυνέλευσης, στις 23 Ιουνίου 1789), τη λαϊκή επανάσταση της Βαστίλης και την αγροτική επανάσταση – οι δύο τελευταίες αποφασιστικής σημασίας. Η ουσία λοιπόν του ερωτήματος εδράζεται στο για ποιο λόγο επιλέχθηκε από το γαλλικό κράτος η πτώση της Βαστίλης ως επέτειος που θα επιβάλλονταν τελικά στη συλλογική μνήμη του γαλλικού λαού.

Η πρώτη περίοδος της Γαλλικής Επανάστασης, αυτή μεταξύ 1789-1791, έχει χαρακτηριστεί ως η μετριοπαθής νομικιστική φιλελεύθερη φάση της Επανάστασης. Η φάση αυτή φτάνει μέχρι την ολοκλήρωση του έργου της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης. Εκεί θα ήθελε η αστική πρωτοπορία να σταματήσει η Επανάσταση, αν μπορούσε να συμβιβαστεί με την αριστοκρατία και το στέμμα. Ωστόσο ήταν η αδιαλλαξία του βασιλιά και των ευγενών που την ανάγκασε να καλέσει τις μάζες να εμφανιστούν στο προσκήνιο της ιστορίας, να κάνουν την επανάσταση στο όνομα της. Όταν όμως απελευθερώνεις την ορμή μίας γιγάντιας δύναμης είναι τρομακτικά δύσκολο να την ελέγξεις. Μέχρι το 1791, ούτε ο βασιλιάς ούτε η μοναρχία είχαν αμφισβητηθεί παρά από ελάχιστους.

Από εκεί και ύστερα οι εξελίξεις ήταν καταιγιστικές… Η αριστοκρατική συνωμοσία, η φυγή του βασιλιά και η σύλληψη του, η έναρξη του ευρωπαϊκού πολέμου, η εσωτερική αντεπανάσταση και ο εμφύλιος άλλαξαν μια για πάντα τη φυσιογνωμία της Επανάστασης, η οποία, όντας περικυκλωμένη, ριζοσπαστικοποιήθηκε ταχύτατα, επέβαλε την Τρομοκρατία και τα λαϊκά κοινωνικά μέτρα ενάντια στις επιταγές και την επιθυμία της  αστικής πρωτοπορίας, και  κήρυξε τον ολοκληρωτικό πόλεμο στους εχθρούς της Δημοκρατίας, εσωτερικούς και εξωτερικούς. Η κατάσταση είχε αρχίσει να ξεφεύγει από τον έλεγχο των αστών εκείνο το φοβερό και ένδοξο Έτος ΙΙ της Γαλλικής Επανάστασης (1793-1794). Ο λαός διεξήγαγε πλέον την Επανάσταση στο δικό του όνομα και όχι σε αυτό της αστικής τάξης.

Δεν έχει σημασία εδώ να περιγράψουμε πως η αστική πρωτοπορία της Επανάστασης κατάφερε τελικά να χαλιναγωγήσει και να καταστείλει με τεράστιο κόστος και κόπο το λαϊκό κίνημα ύστερα από τρία ολόκληρα χρόνια αγώνων. Ακόμα πιο σημαντικό ήταν να σβηστεί η μνήμη του. Οι αστοί γνώριζαν πλέον ότι αν ανέτειλε εκ νέου ο ήλιος του 1793, θα φώτιζε ένα μη αστικό μέλλον. Όλα τα επαναστατικά κινήματα του 19ου αιώνα δεν επρόκειτο να εμπνευστούν από το 1789, αλλά από το 1793, που ταυτίστηκε παντού με τη ριζοσπαστική επανάσταση. Δεν ήταν όμως δυνατόν να απαξιωθεί πλήρως ο λαϊκός παράγοντας στην εθνική μνήμη. Η αστική εξουσία γνώριζε ότι όφειλε να βρει μία συμβιβαστική λύση. Και δεν υπήρχε καταλληλότερο γεγονός από την άλωση της Βαστίλης. Μία λαϊκή επανάσταση που έγινε στο όνομα της αστικής πρωτοπορίας και επρόκειτο είναι το σύμβολο της αστικής κυριαρχίας πάνω στο λαό. Μέσω αυτής της ιστορικής διαδικασίας επιλέχθηκε η πτώση της Βαστίλης ως η ημερομηνία που καθιερώθηκε ως η εναρκτήρια της Επανάστασης. Αποδεικνύεται ωστόσο για πολλοστή φορά ότι πολύ μικρή σχέση έχει η συνθετότητα ενός ιστορικού γεγονότος με την επιλεκτική ιστορική μνήμη μέσω της οποίας μία άρχουσα πολιτική και οικονομική τάξη επιχειρεί να μονοπωλήσει την ιστορική «αλήθεια»…