30/10/1944: Η Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

Στις 30 Οκτωβρίου 1944, η Θεσσαλονίκη, η τελευταία μεγάλη πόλη της Ελλάδας υπό κατοχή μέχρι εκείνη την ημέρα, ανέπνεε πλέον ελεύθερη μετά το τέλος της τρίχρονης γερμανικής κατοχής. Η είσοδος στην πόλη δύο ένοπλων τακτικών σωμάτων του ΕΛΑΣ (11η Μεραρχία, 50ο Σύνταγμα) συνοδεύτηκε από ένα ποτάμι κόσμου που ξεχύθηκε στους δρόμους της πόλης για να γιορτάσει την απελευθέρωσή της μαζί με αυτούς που αγωνίστηκαν γι’ αυτή. Στο παρόν άρθρο θα παρουσιάσουμε κυρίως τμήματα της εσωτερικής αλληλογραφίας των ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ, τα οποία φωτίζουν το πολιτικό παρασκήνιο της απελευθέρωσης της πόλης αλλά και την πορεία προς τον Δεκέμβρη του ’44.

Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση που συγκεντρώνει κάποια στοιχεία τα οποία οφείλουν να αναδειχθούν.

Πρώτον, σε αντίθεση με την απελευθέρωση της Αθήνας, λαμβάνει χώρα μετά την άφιξη του παλαιού πολιτικού κόσμου στην Ελλάδα και την επί ελληνικού εδάφους συγκρότηση της κυβέρνησης “εθνικής ενότητας”.

Δεύτερον, και πάλι σε αντίθεση με την περίπτωση της Αθήνας, εδώ εφαρμόζεται μια διαφορετική τακτική από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Συγκεκριμένα, ο ΕΛΑΣ βάσει της Συμφωνίας της Καζέρτα απαγορεύεται να κινηθεί στο τμήμα της Μακεδονίας μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα αλλά τελικά παραβιάζει τους όρους και εισέρχεται πρώτος στη Θεσσαλονίκη δίνοντας μάλιστα μάχες με τα δοσιλογικά στρατιωτικά σώματα που βρίσκονταν γύρω αλλά και μέσα στην πόλη.

Τρίτον, στην ελεύθερη Θεσσαλονίκη, το ΕΑΜ δημιουργεί πολιτικές επιτροπές και ο ΕΛΑΣ πολιτοφυλακές, οι οποίες ρυθμίζουν τη ζωή της πόλης μέχρι την απόσυρσή τους, στις αρχές του 1945. Ενώ λοιπόν τυπικά υπάγεται στην κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας, η Θεσσαλονίκη θα ζήσει για ένα μικρό διάστημα υπό το “κράτος του ΕΑΜ”.

Στο στρατιωτικό σκέλος, ο κλοιός που έχει δημιουργήσει ο ΕΛΑΣ γύρω από την πόλη στενεύει σταδιακά από το καλοκαίρι του ’44 ενώ ο εφεδρικός ΕΛΑΣ ελέγχει τις πρώτες συνοικίες στο εσωτερικό της Θεσσαλονίκης ήδη από τα μέσα Οκτώβρη. Οι εντολές του Σιάντου προς τον επικεφαλής της επιτροπής Μακεδονίας-Θράκης του ΚΚΕ, Λεωνίδα Στρίγκο, στις 12 Σεπτέμβρη 1944 είναι σαφείς (οι υπογραμμίσεις από εδώ και στο εξής είναι του γράφοντος):

“Άμεσος σκοπός: ο κατατεμαχισμός, απομόνωση των γερμανικών τμημάτων και ο αφοπλισμός τους. Συντριβή της συγκοινωνίας για να μην μπορέσουν να φύγουν προς βορράν […] Όσο το δυνατό να συντριβούν, να αφοπλιστούν και να διαλυθούν οι ένοπλες προδοτικές δυνάμεις της αντίδρασης. Σε αυτό κανένας συμβιβασμός, κανένα εμπόδιο απ’ οπουδήποτε και αν προέρχεται. Η τελευταία αποκήρυξη των προδοτών από τον Παπανδρέου μας διευκολύνει πολύ σ’ αυτό μας το σκοπό […] Προσανατολισμός των δυνάμεών σας προς τη Θεσσαλονίκη. Άμεση κατάστρωση σχεδίου δράσης για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης όταν έλθει η κατάλληλη στιγμή. Συντονισμός δράσης ανταρτών, ενόπλων δυνάμεων Θεσσαλονίκης και λαού για τη Θεσσαλονίκη. Στην περίπτωση συμμαχικής απόβασης να τους υποδεχθούμε ειλικρινά σαν συμμάχους κι αδέλφια μας. Μα ταυτόχρονα να δείξουμε την παλλαϊκή θέληση να αφοπλιστούν Γερμανοί και Έλληνες σύμμαχοί τους, να εγκλεισθούν σε στρατόπεδα και όλα τα υλικά τους να παραδοθούν στο μαχόμενο έθνος. Καμμία υποχώρηση για τους ένοπλους Έλληνες προδότες. Αυτοί πρέπει οπωσδήποτε να αφοπλιστούν και να διαλυθούν. Στις καταλαμβανόμενες πόλεις να εγκαθίστανται αμέσως αρχές διοικητικές, στρατιωτικές, πολιτοφυλακής εν ονόματι της ενιαίας κυβέρνησης και να κρατείται υποδειγματική τάξη. […] Προσέχετε πολύ το εθνικό ζήτημα της Μακεδονίας, την κίνηση των σλαβοσωβινιστικών στοιχείων και κρατάτε αδελφικές σχέσεις με τις δυνάμεις του Τίτο. […] Ρίχτε κομμουνιστές στην Πολιτοφυλακή και τον ΕΛΑΣ.”

Την ίδια μέρα ο Στρίγκος στην απάντησή του αναφέρει ότι τα αποτελέσματα εναντίον της αντίδρασης θα μπορούσαν να είναι πολύ καλύτερα όμως λόγω της “σκανδαλώδους επέμβασης των Άγγλων” ο βέλτιστος σκοπός δεν επετεύχθη και οι δυνάμεις της ΠΑΟ βρήκαν την ευκαιρία να ανασυνταχτούν.

Πράγματι, η αλληλογραφία κι οι επιστολές που ανταλλάσσουν τα ηγετικά στελέχη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ σε σχέση με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης βρίθουν καταγγελιών για την ανοχή, τη συνεργασία και την προστασία των Βρετανών προς τις δοσιλογικές ομάδας της Βόρειας Ελλάδας.

Σημαντικό τεκμήριο για τα παραπάνω αλλά και για την προετοιμασία του ΕΛΑΣ για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης αποτελεί η έκθεση της Επιτροπής Μακεδονίας του ΚΚΕ προς το Πολιτικό Γραφείο του κόμματος, γραμμένη μεταξύ 20 και 25 Οκτωβρίου.

“Πάμε για τη μάχη της Θεσσαλονίκης που η έκβασή της θα επιδράσει στην εξέλιξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Η αντίδραση αφού έχασε τη μάχη της Αθήνας, αφού χτυπήθηκε γερά στην Ανατολική Μακεδονία, όπου είχε καταρτίσει με την εισήγηση της αγγλικής αποστολής όλα τα σχέδια για την κατάληψη των αρχών, πάει να δώσει τώρα τη μάχη της Θεσσαλονίκης. Κείνο που κατά τη γνώμη μας πρέπει να προσέξει το Πολιτικό Γραφείο είναι η λυσσασμένη προσπάθεια της αγγλικής αντιπροσωπείας να επιβάλλει εδώ στη Μακεδονία την αντίδραση. Ιδιαίτερα αυτό φάνηκε μετά την είσοδο των ρωσικών στρατευμάτων στη Βουλγαρία. Η καχυποψία της και ο φόβος της μπροστά στην επέκταση της σοβιετικής επιρροής είναι τέτοιος που ούτε τα προσχήματα λαβαίνει προκειμένου να υποστηρίξει όλους τους ανοικτούς προδότες…”

Σύμφωνα με την έκθεση, οι Βρετανοί ζητούν την αναγνώριση όλων των συνεργατών των Γερμανών (Πούλος, Κισά-Μπατζάκ) ακόμα και την ένταξή τους στον ΕΛΑΣ ενώ ταυτόχρονα καταγγέλεται με στοιχεία η προσπάθεια της αγγλικής αντιπροσωπείαςγια τη συνένωση όλων των αντιδραστικών στοιχείων από τον ΕΔΕΣ έως τους ταγματασφαλίτες-ΠΑΟτζήδες.

“Με άλλα λόγια η αγγλική αντιπροσωπεία πάει να διατηρήσει τις δυνάμεις της αντίδρασης στη Μακεδονία, να τους παραδώσει τις αρχές αλλά και να συγκεντρώσει δικές της δυνάμεις γιατί η Μακεδονία είναι σήμερα ένα από τα πιο νευραλγικά σημεία για την Αγγλία […] Αλλά και με τις ραδιουργίες μέσα στους σλαβόφωνους δεν είναι άσχετοι οι φίλοι μας οι Άγγλοι. Ενώ στους άλλους λαούς της Γιουγκοσλαβίας δεν κάνουν ρίψεις, ενδιαφέρονται και κάνουν εξαιρετικές ρίψεις στους σλαβομακεδόνες. Και ενώ δεν κάνουν ρίψεις στην ΙΧη Μεραρχία μας στο σύνολό της, έκαναν αρκετές ρίψεις στο 28ο Σύνταγμα όπου βρίσκονται οι σλαβομακεδόνες και το τάγμα Γκότσε (σημ: τάγμα σλαβομακεδόνων με το οποίο είχε έρθει σε σύγκρουση ο ΕΛΑΣ). Αυτά τα γράφω γιατί όχι μόνο για σήμερα αλλά και στο μέλλον η Μακεδονία πρέπει να συγκεντρώσει σε μεγάλο βαθμό την προσοχή του Πολιτικού Γραφείου”

Στην έκθεση αναφέρονται συνεχή χτυπήματα κατά της αντίδρασης μέσα στη Θεσσαλονίκη με αποτέλεσμα να πέφτει στα χέρια του ΕΛΑΣ σημαντικός οπλισμός. Οι ταγματασφαλίτες σε όλη τη Μακεδονία, φέρονται να έχουν περιοριστεί σε γύρω στις 6.000 οι οποίοι είναι συγκεντρωμένοι μεταξύ Αξιού-Στρυμώνα δηλαδή στην περιοχή όπου βάσει της Συμφωνία της Καζέρτα απαγορεύεται η δράση του ΕΛΑΣ. Όμως από την άλλη πλευρά οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ μες στη Θεσσαλονίκη υπολογίζονται σε 6.000 ενώ άλλες 5.000 ΕΛΑΣίτες είναι προσανατολισμένοι προς τη Θεσσαλονίκη και ο αριθμός τους αναμένεται να αυξηθεί. Ταυτόχρονα στην Αν. Μακεδονία η κατάσταση εμφανίζεται καλή για τον ΕΛΑΣ αφού μετά την απόσυρση των βουλγαρικών δυνάμεων, το ΕΑΜ καταφέρνει να εκλέξει σε όλα τα νομαρχιακά συμβούλια δικούς του ανθρώπους ενώ ο ΕΛΑΣ έχει 7.500 μαχητές. Όπως υπογραμμίζεται στο τέλος της έκθεσης: “Ελπίζουμε να την κερδίσουμε τη μάχη εφόσον εξαρτάται από μας.”

Τελικά, η Θεσσαλονίκη απελευθερώνεται στις 30 Οκτώβρη, οπότε ο κόσμος αρχίζει να πανηγυρίζει στους δρόμους, ενώ ο επίσημος εορτασμός γίνεται στις 3 Νοέμβρη.

Το ΕΑΜ καταφέρνει να στήσει ελεγχόμενες από το ίδιο επιτροπές σε όλη την πόλη ενώ ο ΕΛΑΣ συστήνει πολιτοφυλακή κι ελέγχει την ασφάλεια της πόλης. Ας δούμε άλλη μία έκθεση, της Επιτροπής Μακεδονίας του ΚΚΕ προς το Πολιτικό Γραφείο, αυτήν τη φορά στις 11 Νοέμβρη 1944.

Στην έκθεση γίνεται λόγος για πολλά λάφυρα που έχουν περιέλθει στα χέρια του ΕΛΑΣ μετά από τις σκληρές μάχες με τους Γερμανούς και τα Τάγματα Ασφαλείας. Η δύναμη των τεσσάρων μεραρχιών του ΕΛΑΣ-Μακεδονίας φέρεται να φτάνει τους 30.000 ενόπλους. Σύμφωνα με την έκθεση στη Θεσσαλονίκη οι Γερμανοί απείλησαν ότι αν γίνει μάχη θα ανατίναζαν τα εργοστάσια ηλεκτρισμού και τους μύλους Αλλατίνη. Ο ΕΛΑΣ απ’ την πλευρά του περίμενε να αραιώσουν τα γερμανικά τμήματα και μετά κατέλαβε τα εργοστάσια σώζοντάς τα με ηρωισμό και αυταπάρνηση δίνοντας νεκρούς και τραυματίες αλλά και προκαλώντας απώλειες στους Γερμανούς. Οι Γερμανοί βέβαια κατάφεραν να ανατινάξουν τον λιμενοβραχίονα και τον κυματοθραύστη στο λιμάνι της πόλης. Όμως το μεγάλο ενδιαφέρον της έκθεσης εντοπίζεται στην περιγραφή του πολιτικού παρασκηνίου της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης:

“Τα Τάγματα Ασφαλείας καθοδηγούμενα από την Ιντέλιτζενς Σέρβις προσπάθησαν να κάνουν μεγάλη συγκέντρωση δυνάμεων μεταξύ Στρυμώνος και Αξιού. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι οι δυνάμεις της αντίδρασης στην Κεντρική, Δυτική και Ανατολική Μακεδονία ξεπερνούσαν τις 16-17.000 ενόπλους τον Σεπτέμβρη-Οκτώβρη. Η Ιντέλιτζενς Σέρβις χωρίς κανένα πρόσχημα τους ενίσχυε, τους ενθάρρυνε, άφηνε να εννοηθεί ότι είναι υπό την προστασία της και έτσι πήρε πολύ κόσμο στο λαιμό της και τους έριξε στο έγκλημα. Τα Τάγματα Ασφαλείας επίσης στρατολογούσαν βιαίως. Όσοι τολμούσαν να φύγουν σφάζαν τις γυναίκες τους.”

Ταυτόχρονα στην έκθεση γίνεται και εσωτερική κριτική:

“…το Γενικό Στρατηγείο δεν καταλάβαινε και δεν έβλεπε τα πράγματα όπως έπρεπε μετά την αναχώρηση του Πολιτικού Γραφείου από την Ελεύθερη Ελλάδα”.

Στην έκθεση γίνεται λόγος για αλλεπάλληλες απαγορεύσεις να χτυπάνε τους ταγματασφαλίτες: “Καταλαβαίνουμε βέβαια τις δυσκολίες που είχε το Γενικό Στρατηγείο μπροστά στους Συμμάχους αλλά δεν έπρεπε να τα δέχεται όλα χωρίς όρους και χωρίς πάλη. Και προπαντός θα ‘πρεπε να μας αφήνει ορισμένες πόρτες ανοιχτές. Έτσι χρειάστηκε να κάνουμε μεγάλη πάλη για να πείσουμε τις διοικήσεις των Μεραρχιών που ταλαντεύονταν ύστερα από τις διαταγές αυτές και να ενεργήσουμε κάποτε και από τα κάτω.”

Σημαντική είναι κι η περιγραφή της τακτικής του ΕΛΑΣ-Μακεδονίας.

Πρώτο και σημαντικότερο στοιχείο ήταν ότι δεν επετράπη σε πολλά τμήματα των Ταγμάτων Ασφαλείας να εισέλθουν στη Θεσσαλονίκη. Αυτά περικυκλώθηκαν και εξοντώθηκαν στις γύρω περιοχές.

Δεύτερον: “Ρίξαμε πολύ οπλισμό μέσα στη Θεσσαλονίκη για να δώσουμε τη μάχη από τα μέσα. Η μεγάλη μάχη μέσα στη Θεσσαλονίκη της 16ης Οκτωβρίου έγινε από τον ΕΛΑΣ της πόλης, είχε σαν αποτέλεσμα να εξοντωθούν 600-700 ταγματαλήτες. Οι υπόλοιποι εγκατέλειψαν την πόλη πανικόβλητοι και έτσι κυριαρχήσαμε σε όλη την πόλη, εκτός του κέντρου, 15 μέρες πριν την απελευθέρωση”

Τρίτο σημαντικό στοιχείο της τακτικής του ΕΛΑΣ-Μακεδονίας αποτέλεσε η συγκέντρωση μεγάλου όγκου δυνάμεων μεταξύ Αξιού και Στρυμώνα ακόμα και “παραβιάζοντας σιωπηλά και τις αποφάσεις του Γενικού Στρατηγείου”

Σύμφωνα με την έκθεση οι εναπομείνασες εστίες των ΤΑ ήταν οι εξής: Αντών Τσαούς στην Αν. Μακεδονία με 1.200 άτομα, Νιγρίτα 400 “που εξοντώνονται σήμερα-αύριο” και Δυτ.Μακεδονία 1.200 “για τους οποίους ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα ο Σκόμπυ, αλλά θα φροντίσουμε να βρούμε την κατάλληλη ευκαιρία να τους εξοντώσουμε”. (Όντως στις αρχές Νοέμβρη, το μεγαλύτερο μέρος των δοσιλογικών ένοπλων ομάδων συγκεντρώνεται στην πόλη του Κιλκίς, όπου στις 4/11 δίνεται η σκληρότερη “εμφύλια” μάχη στη διάρκεια του Β’ΠΠ στην οποία οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ-Μακεδονίας συντρίβουν τους ταμπουρωμένους δωσίλογους προκαλώντας τους χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες.)

Όπως ανακεφαλαιώνει στο τέλος της έκθεσης η Επιτροπή Μακεδονίας του ΚΚΕ: “Η αντίδραση έφαγε ένα γερό χτύπημα. Ωστόσο δεν έχουμε αυταπάτες. Τώρα με την έλευση των συμμάχων και των αντιπροσώπων της κυβέρνησης άρχισε να αναθαρρεί και να αναδιοργανώνεται”

[αυτές οι διαπιστώσεις, αυτή η εμπειρία καθώς και οι αντίστοιχες από την Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα οδηγούν το ΚΚΕ να αποστείλει κλιμάκιο στη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία ζητώντας τη συμβουλή των αδελφών κομμάτων του. Βλ. παλιότερο άρθρο εδώ]

Πρόκειται για μια σκανδαλώδη συμπεριφορά των Άγγλων απ’ άκρη σ’ άκρη στη Μακεδονία. Για παράδειγμα, η επιτροπή Παιονίας του ΚΚΕ διαμαρτύρεται στις 24/11/1944 ότι αφίχθησαν στην περιοχή Άγγλοι αξιωματικοί οι οποίοι παρέλαβαν αιχμάλωτους ταγματασφαλίτες παρά την αντίδραση του λαού της περιοχής.

Για το ποιοι ήταν οι αιχμάλωτοι που απελευθέρωναν οι Άγγλοι μιλάει εύγλωττα η ομολογία ενός συλληφθέντα (Σπύρου Καραμπίνη) μέλους των παραπάνω σχηματισμών ο οποίος κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη και συνελήφθη. Η ομολογία του υπάρχει σε εσωτερική αναφορά του ΕΛΑΣ με την εσωτερική φύση του εγγράφου να αποκλείει κάθε ενδεχόμενο προπαγανδιστικής χρήσης του. Σύμφωνα με την κατάθεση του Σπύρου Καραμπίνη “συλληφθέντος εις Ρυάκια”, ο ίδιος συμμετείχε στην εκτέλεση 7 ΕΛΑΣιτών νωρίτερα τον ίδιο χρόνο. Όπως ομολογεί συμμετείχε στην ομάδα του Μιχάλη Παπαδόπουλου (Μιχάλ-Αγά) ο οποίος ανέκρινε αυτοπροσώπως τους αιχμάλωτους ΕΛΑΣίτες. Οι ΕΛΑΣίτες αιχμαλωτίστηκαν όταν 5 μέλη της συγκεκριμένης δοσιλογικής ομάδας μαζί με Γερμανούς με πολιτικά κι ένα γερμανικό αυτοκίνητο, έστησαν ενέδρα στην περιοχή της Κοζάνης σε μαχητές του ΕΛΑΣ που κινήθηκαν εναντίον των Γερμανών. Σύμφωνα με την κατάθεση οι ΕΛΑΣίτες “κράτησαν όλοι καλή στάση” ενώ ο ΕΛΑΣίτης που ο ίδιος εκτέλεσε με μαχαίρι φέρεται να του είπε ως τελευταία κουβέντα: “άδικα με σκοτώνετε, εμείς αγωνιζόμαστε για την Ελλάδα.”.

Η συγκεκριμένη ομολογία όμως περιλαμβάνει κι ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο που αποδεικνύει τον χαρακτήρα και τα ιδανικά για τα οποία μάχονταν τα μέλη αυτών των οργανώσεων. Όπως, λοιπόν, αναφέρεται στην κατάθεση:

“Γι’ αυτή τη δουλειά μας έδωσαν από 500.000 δραχμές ο Παπαδόπουλος και 600.000 δραχμές μου έδωσαν κατά τα τέλη Ιουλίου για να ‘ρθω να παρουσιαστώ στους αντάρτες και να σκοτώσω όποιον μπορώ. Και μου είπαν ότι αντάρτες θα βρω στην περιοχή Ελαφίνας και Καταρί και άλλες 100.000 πήρα από το Γκόρα το Μάιο.”

Ιδού λοιπόν τα ιδανικά της “εθνικοφροσύνης” απογυμνωμένα. Θα αναρωτιόταν κάποιος βέβαια, ρητορικά, από πού αντλούνταν αυτά τα ποσά…

Κόλαφος για τους Βρετανούς είναι και η έκθεση που συντάσσει η Ομάδα Μεραρχιών του ΕΛΑΣ-Μακεδονίας στις αρχές του ’45. Στην έκθεση περιγράφεται διεξοδικά η σαμποταριστική δράση των Βρετανών αξιωματικών στη Μακεδονία ακόμα από τα μέσα του ’43 και η βοήθειά τους προς την δοσιλογική ΠΑΟ και τους διάφορους γερμανόφιλους οπλαρχηγούς της Βόρειας Ελλάδας. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι μετά την αποχώρηση των Γερμανών και παρότι αυτό προβλεπόταν από τη διακήρυξη της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, οι Βρετανοί σαμπόταραν την παράδοση του οπλισμού του Μιχάλ-Αγά ενώ: “…του αφήνουν συνεχώς παράθυρα τα οποία εκμεταλλεύεται. […] Αυτά γίνονταν στις 20-24 Νοέμβρη 1944. Προετοιμαζόταν ο Δεκέμβρης και έπρεπε να κρατήσουν εξοπλισμένο το Μιχάλαγα για να έχουν και άλλη εστία αντίστασης”.

Πράγματι, τα γεγονότα της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης αποτελούν υπό μία έννοια προοίμιο της σύγκρουσης του Δεκέμβρη του ’44 αφού πιστοποιούν τον ρόλο και τις προθέσεις των Άγγλων αλλά και μια τάση των ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ να δοκιμάσουν μία άλλη τακτική που θα υπερβαίνει το ασφυκτικό πλαίσιο των συμφωνηθέντων στην Καζέρτα και θα τους επιτρέψει να εξουδετερώσουν τις δωσιλογικές, φασιστικές ομάδες ώστε να αποφύγουν τη διαφαινόμενη προσπάθεια εξόντωσης των ίδιων.

[hr]

*Τα αρχειακά τεκμήρια που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονται από τη συλλογή εγγράφων του 1944 που εξέδωσαν το 1971 στα Σκόπια οι Ρίστο Κιριαζόφσκι, Βασίλ Πέγιοφ και Τόντορ Σίμοφσκι και βασίζεται σε αρχειακά έγγραφα που βρίσκονται στο “Αρχείο της Μακεδονίας”. Συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκαν τα έγγραφα Νο. 146, 178, 192, 194, 195, 197β, 199