Μια πολιτική – πολιτισμική ακτινογραφία των ευρωπαϊκών κοινωνιών

| 24/10/2019

Ανάλυση – παρουσίαση: Γιώργος Μιχαηλίδης

Μια ενδιαφέρουσα από πολλές απόψεις νέα έρευνα του Pew Research Center (πάντα με επιφύλαξη για σχετικές αστοχίες της έρευνας) έρχεται να πραγματοποιήσει μια ακτινογραφία των κοινωνιών από άκρη σε άκρη σε όλη την Ευρώπη παρουσιάζοντας τις τρέχουσες τάσεις όσον αφορά πολιτικά και ευρύτερα κοινωνικά/πολιτισμικά ζητήματα. Στη συνέχεια επιχειρείται να παρουσιαστούν τα βασικότερα ευρήματα της έρευνας που αγγίζουν ζητήματα όπως η αξιολόγηση της μετάβασης από τον υπαρκτό σοσιαλισμό στον καπιταλισμό για τις κοινωνίες των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, οι ευρύτερες αξίες στις οποίες δίνουν προτεραιότητα οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, ο βαθμός ικανοποίησης από τη λειτουργία της αστικής δημοκρατίας, η στάση απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η αισιοδοξία των πολιτών σε σχέση με την προοπτική των χωρών τους, η στάση απέναντι στις μειονότητες και την ισότητα των φύλων. Παραθέτουμε τα ευρήματα χωρίς γενικό συμπέρασμα, το οποίο αφήνεται στους αναγνώστες, αλλά με μικρά επί μέρους σχόλια.

  • Πολιτική και οικονομική κατάσταση μετά την αλλαγή συστήματος στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη

Πρώτον, αποδεικνύεται η ιδεολογική ηγεμονία στην ευρωπαϊκή νεολαία, η οποία σε μεγαλύτερο βαθμό από τις μεγαλύτερες γενιές που έζησαν και κάτι διαφορετικό αποδέχεται το υπάρχον ως θετικό. Οι πιο πεισμένοι για το πολυκομματικό σύστημα, την ελεύθερη αγορά, την ΕΕ είναι οι νέοι και νέες που γεννήθηκαν εντός αυτού του συστήματος.

Δεύτερον, φαίνεται ότι στις χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού υπάρχει σε πολλά ζητήματα μια διχοτομία. Ρώσοι, Ουκρανοί και Βούλγαροι αποδεικνύονται πολύ λιγότερο δελεασμένοι από το πολυκομματικό σύστημα και την ελεύθερη αγορά σε σχέση με Πολωνούς, Τσέχους και Ούγγρους. Μάλιστα σε Ρωσία και Ουκρανία υπερισχύει η αρνητική άποψη απέναντι στην ελεύθερη αγορά (στη Ρωσία και στο πολυκομματικό σύστημα).

Στο ερώτημα αν η οικονομική κατάσταση άλλαξε προς το καλύτερο στις χώρες τους μετά την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων, μόνο Πολωνοί, Τσέχοι και Λιθουανοί απαντούν θετικά σε ποσοστό πάνω από 50% ενώ Ούγγροι και Σλοβάκοι έχουν μοιρασμένες απόψεις με Ρώσους, Ουκρανούς και Βούλγαρους να απαντούν με πάνω από 50% ότι χειροτέρευσε. Ωστόσο, σε όλες τις χώρες υπάρχει σχετική αύξηση σε σχέση με το παρελθόν σε όσους/ες λένε ότι έχει υπάρξει βελτίωση. Εξαίρεση η Ρωσία που ακολουθεί αντίστροφη πορεία.

Η κοινή γνώμη της Ρωσίας φαίνεται ότι ακολουθεί τη δική της ιδιαίτερη πορεία. Το ποσοστό των Ρώσων πολιτών που απαντά καταφατικά στο ερώτημα αν η διάλυση της ΕΣΣΔ αποτέλεσε μια μεγάλη συμφορά έχει αναρριχηθεί στο 63% ενώ μόνο το 30% διαφωνεί. Σε σχέση με 10 χρόνια πριν έχουμε +5% στην πρώτη κατηγορία και -8% στη δεύτερη. Λάβετε υπόψη ότι στις ηλικίες 60+ που είναι και όσοι βασικά έζησαν τον υπαρκτό σοσιαλισμό πάνω από τους 7 στους 10 θεωρούν εν έτει 2019 συμφορά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Στους 18άρηδες το ποσοστό είναι λίγο πάνω από 50%.

Σε μια σειρά ζητήματα υπάρχουν αντιφατικές απόψεις. Για παράδειγμα ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των Γερμανών θεωρεί θετική την επανένωση της Γερμανίας μόνο το 30% πιστεύει ότι η Ανατολική Γερμανία έχει φτάσει στο επίπεδο της Δυτικής τριάντα χρόνια μετά.

Πολύ ενδιαφέρον έχει και το ερώτημα “ποιος ωφελήθηκε από την αλλαγή συστήματος”.

Εκεί σε όλες ανεξαιρέτως τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ οι πολίτες απαντούν σε ποσοστά που ξεκινούν από το 70% και φτάνουν ως το 96% “οι πολιτικοί” ή/και “οι επιχειρηματίες”. Μόνο στην Πολωνία και την Τσεχία πάνω από τους μισούς πολίτες θεωρούν επίσης ωφελημένους τους “απλούς πολίτες” ενώ σε Βουλγαρία, Ρωσία και Ουκρανία μόλις το 20% θεωρεί ότι οι απλοί πολίτες βγήκαν ωφελημένοι. Αυτό από μόνο του καθιστά την πίστη στο πολυκομματικό σύστημα και την ελεύθερη αγορά εύθραυστη.

Φυσικά μια ταξική ανάλυση των απαντήσεων μας φανερώνει το αναμενόμενο. Οι πολίτες με καλύτερα εισοδήματα απαντούν ότι γενικά η μετάβαση στον καπιταλισμό ωφέλησε τους απλούς πολίτες ενώ στα χαμηλότερα κοινωνικά εισοδήματα η δημοφιλία αυτής της απάντησης περιορίζεται σε ποσοστά της τάξης του 15% σε Βουλγαρία, Ουκρανία, 19% στη Ρωσία έως 41% στην Τσεχία και 63% στην Πολωνία.

Το ίδιο συμβαίνει και με την ηλικιακή ανάλυση της ψήφου. Οι άνθρωποι που έζησαν στο προηγούμενο καθεστώς απαντούν σε μικρότερο ποσοστό ότι η μετάβαση στον καπιταλισμό ωφέλησε τον απλό κόσμο.

Οι προηγούμενες τάσεις επαναλαμβάνονται και όσον αφορά το ερώτημα για το αν η μετάβαση στον καπιταλισμό έφερε θετικές αλλαγές σε μια σειρά τομείς όπως η εκπαίδευση, η περίθαλψη, το επίπεδο ζωής, η ασφάλεια, οι οικογενειακές αξίες κ.ο.κ.

Και πάλι Βουλγαρία, Ρωσία και Ουκρανία βρίσκονται τελευταίες δίνοντας αρνητικές απαντήσεις στα περισσότερα ζητήματα ενώ στον αντίποδα βρίσκονται Πολωνία, Τσεχία και Λιθουανία. Ωστόσο, σε θέματα όπως η υγεία, η εκπαίδευση και η ασφάλεια, χώρες όπως η Ουγγαρία και η Σλοβακία απαντούν σε ποσοστό μικρότερο του 50% ότι έχουν επέλθει θετικές αλλαγές.

Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι από την έρευνα απουσιάζουν χώρες όπως η Λευκορωσία, η Μολδαβία, η Ρουμανία, οι πρώην γιουγκοσλαβικές και η Αλβανία με τις οποίες θα δινόταν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα.

  • Αξίες

 

Όσον αφορά τις υψηλότερες προτεραιότητες των Ευρωπαίων πολιτών, η συντριπτική πλειοψηφία θεωρεί το σημαντικότερο στοιχείο την ύπαρξη δίκαιου δικαστικού συστήματος, ακολουθούμενη από την ισότητα των φύλων και την ελευθερία του λόγου.

Το μικρότερο ποσοστό επιλέγει ως υψηλής προτεραιότητας ζήτημα την ελεύθερη θρησκευτική λατρεία (ωστόσο στην περίπτωση της Ελλάδας καταγράφεται το υψηλότερο ποσοστό με 83% μαζί με τις ΗΠΑ 86% με την Ρωσία και την Τσεχία να βρίσκονται στον αντίποδα με 42% και 47% αντίστοιχα)

 

  • Ικανοποίηση από την αστική δημοκρατία και την κρατική λειτουργία

 

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες της έρευνας, η πλειοψηφία των πολιτών δηλώνει δυσαρεστημένη από τη λειτουργία της σημερινής δημοκρατίας. Το μεγαλύτερο ποσοστό καταγράφεται στην Ελλάδα (74%) με τη Βουλγαρία να ακολουθεί (71%). Εντύπωση ωστόσο προκαλεί η αρνητική τοποθέτηση σχετικά με την ποιότητα της δημοκρατίας στις χώρες τους από τη γαλλική, τη βρετανική, την ιταλική και την ισπανική κοινή γνώμη που σε ποσοστά από 58% έως 69% δηλώνουν επίσης δυσαρεστημένοι από τη σημερινή δημοκρατία. Στην ίδια τάση εντάσσονται οι Ρώσοι (64% δυσαρέσκεια) κι οι κάτοικοι των ΗΠΑ (59%) ενώ πλειοψηφικά ικανοποιημένοι από τη λειτουργία της δημοκρατίας δηλώνουν οι Γερμανοί, οι Λιθουανοί, οι Τσέχοι, οι Πολωνοί, οι Ολλανδοί, οι Σουηδοί κ.α. Βέβαια σε σχέση με παρόμοια έρευνα που διεξήχθη μια δεκαετία πριν, ο δείκτης ικανοποίησης από τη λειτουργία της δημοκρατίας παρουσιάζει αύξηση (εξαίρεση η Ρωσία).

Οι ευρωπαϊκοί λαοί τείνουν να ομογενοποιούνται όταν απαντούν στο ερώτημα αν κατά τη γνώμη τους οι ελίτ που κυβερνούν ενδιαφέρονται για την άποψη των πολιτών. Μόνο οι Σουηδοί και οι Ολλανδοί απαντούν σε ποσοστό άνω του 50% θετικά ενώ τη χειρότερη άποψη για την ελίτ που εξουσιάζει έχουν οι Έλληνες, οι Ουκρανοί και οι Βούλγαροι (84%, 80% και 78% αντίστοιχα) με τους Ισπανούς και τους Γάλλους να ακολουθούν με 76% αρνητική άποψη.

Τέλος, στο ερώτημα “ποιος θεωρεί ότι το κράτος λειτουργεί προς όφελος όλων” οι πολίτες έξι κρατών απαντούν καταφατικά (Σλοβακία 88%, Τσεχία 79%, Ουγγαρία 74%) ενώ αυτοί των υπολοίπων έντεκα κρατών της έρευνας δίνουν αρνητική απάντηση (Ελλάδα 81%, Βουλγαρία 74%, Ουκρανία 72% αλλά και Ιταλία 68%, Ρωσία 60%). Αρνητικές απαντήσεις πλειοψηφικά δίνουν και Βρετανοί, Γάλλοι, Γερμανοί και πολίτες των ΗΠΑ.

  • Ευρωπαϊκή Ένωση και Ευρωπαίοι ηγέτες

Σύμφωνα με την έρευνα η πλειοψηφία των πολιτών των χωρών της ΕΕ έχει θετική άποψη για την τελευταία με την τάση των θετικών απαντήσεων να παρουσιάζεται συνήθως αυξητική. Οι θετικές απαντήσεις όσον αφορά την ΕΕ είναι συχνότερες στις νέες γενιές απ’ ότι στις μεγαλύτερες. Από την άλλη πλευρά, οι λιγότερες θετικές απόψεις για την ΕΕ σημειώνονται στη Γαλλία (51%), την Τσεχία (52%), την Ελλάδα (53%), το ΗΒ (54%) και την Ιταλία (58%).

Ωστόσο, αν και οι περισσότεροι πολίτες των παραπάνω κρατών απαντούν ότι η ένταξη στην ΕΕ έχει ωφελήσει γενικά τη χώρα τους (55% στην Ελλάδα, 74% στη Γερμανία και 40% στην Τσεχία) όταν το ερώτημα αφορά την εθνική οικονομία του κράτους της η εικόνα αλλάζει σημαντικά (35% στην Ελλάδα, 22% στην Ιταλία, 25% στη Βουλγαρία, 42% στη Γαλλία). Μπορεί επομένως να συναχθεί ότι σε σειρά κρατών-μελών της ΕΕ, η αποδοχή της τελευταίας βασίζεται όλο και λιγότερο σε οικονομικούς λόγους. Ταυτόχρονα σύμφωνα με την έρευνα οι υποστηρικτές των ακροδεξιών κομμάτων σε όλη την Ευρώπη γίνονται όλο και περισσότερο ευρωσκεπτικιστές.

Όσον αφορά την εμπιστοσύνη ως προς τη στάση τεσσάρων Ευρωπαίων ηγετών στα διεθνή ζητήματα, η έρευνα μας δίνει μερικές ακόμα ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Οι ερωτώμενοι ερωτώνται αν θεωρούν ότι οι Μέρκελ, Μακρόν, Πούτιν και Ορμπάν είναι ηγέτες που θα πράξουν το σωστό στις παγκόσμιες διακρατικές σχέσεις. Η δημοφιλία της Μέρκελ είναι ιδιαίτερα υψηλή στα δυτικοευρωπαϊκά κράτη (μάλιστα περισσότεροι Γάλλοι απαντούν ότι η Μέρκελ θα πράξει το σωστό σε σχέση με τον ηγέτη τους Εμμανουέλ Μακρόν). Λιγότερο δημοφιλής απ’ τη Μέρκελ εμφανίζεται ο Μακρόν ο οποίος επίσης λαμβάνει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη από τους Γερμανούς πολίτες (73%) σε σχέση με τους Γάλλους (48%). Τέλος, στην περίπτωση Πούτιν υπάρχουν μερικές σημαντικές διακυμάνσεις. Παρουσιάζεται σχετικά δημοφιλής στη Γερμανία, την Ιταλία και τις Τσεχία-Σλοβακία (36% – 38% και 33%-49% αντίστοιχα) ενώ είναι ο δημοφιλέστερος ξένος ηγέτης στη Βουλγαρία με 62%.

Στην περίπτωση της Ελλάδας τα πράγματα είναι επίσης ενδιαφέροντα. Οι Μέρκελ και Μακρόν βρίσκονται πολύ χαμηλά (22% και 31% αντίστοιχα) ενώ ο Πούτιν συγκεντρώνει ένα 52% θετικών απόψεων για τη στάση του στα διεθνή ζητήματα με τον Ορμπάν να βρίσκεται στο 12%. Δεν είναι να απορεί κανείς, λοιπόν, που στην ερώτηση για την άποψή τους περί της Γερμανίας, οι μόνοι πολίτες που δίνουν περισσότερες αρνητικές απαντήσεις από θετικές στην Ευρώπη είναι οι Έλληνες.

Τέλος, στο δείκτη αισιοδοξίας-απαισιοδοξίας σε σχέση με σειρά ζητημάτων, οι περισσότεροι πολίτες χωρών-μελών της ΕΕ εμφανίζονται αισιόδοξοι σε σχέση με τις σχέσεις μεταξύ των κρατών της ΕΕ όμως η πλειοψηφία των πολιτών δηλώνουν απαισιόδοξοι όταν το θέμα έρχεται στην ύπαρξη καλοπληρωμένων θέσεων εργασίας (αισιόδοξο μόνο το 17% Ελλάδα, 24% Ιταλία κι Ισπανία) και τη λειτουργία του πολιτικού τους συστήματος (αισιόδοξο το 16% Βουλγαρία, 19% Ελλάδα, 20% Ιταλία).

Αν όμως υπάρχει κάποιο ερώτημα στο οποίο η πλειοψηφία των πολιτών ανεξαιρέτως χώρας απαντάει ότι είναι απαισιόδοξη αυτό είναι η προοπτική γεφύρωσης του χάσματος μεταξύ φτωχών και πλουσίων. Χαρακτηριστικά αισιόδοξο για τη γεφύρωση των οικονομικών ανισοτήτων είναι μόνο το 12% των Ελλήνων, το 14% των Γάλλων, το 16% των Ισπανών, το 17% των Γερμανών και το 18% των Βουλγάρων. Οι πιο αισιόδοξοι στην Ευρώπη για τη βελτίωση της οικονομικής προοπτικής των φτωχών πολιτών της χώρας τους είναι οι Σουηδοί κατά 42% και οι Πολωνοί κατά 41%. Εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης Ρώσοι και Ουκρανοί εμφανίζονται επίσης συντριπτικά απαισιόδοξοι πάνω σε αυτό το ζήτημα.

Και ο καθένας μπορεί να εξάγει τα συμπεράσματά του…

 

  • Προοπτική ανά χώρα

Στο ερώτημα που αφορά την ικανοποίηση ή τη δυσαρέσκεια σχετικά με το πώς βαδίζουν τα πράγματα συνολικά στη χώρα τους, οι πιο αισιόδοξοι στην Ευρώπη είναι οι Πολωνοί, οι Ολλανδοί, οι Σουηδοί κι οι Γερμανοί ενώ πολίτες τόσο μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών όπως η Γαλλία, η Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ισπανία, όσο και μικρότερων όπως η Βουλγαρία, η Ελλάδα (82% δυσαρέσκεια για τη γενική πορεία της χώρας) κι η Ουγγαρία δηλώνουν πλειοψηφικά δυσαρεστημένοι με την πορεία της χώρας τους. Πλειοψηφικά και οι Ρώσοι και οι πολίτες των ΗΠΑ δηλώνουν ότι η πορεία της χώρας τους δεν εμφανίζει θετικές προοπτικές.

Οι Έλληνες μάλιστα εμφανίζουν τις περισσότερες αρνητικές απόψεις όσον αφορά την οικονομική κατάσταση στη χώρα τους με το 85% να τη χαρακτηρίζει κακή, ένα ποσοστό που ξεπερνά και αυτό των Ουκρανών (83%). Αντίστοιχα, όμως κακή άποψη για την οικονομική κατάσταση στη χώρα τους έχουν και Γάλλοι, Ισπανοί και Ιταλοί (62%, 65%, 76%) ενώ Γερμανοί, Σουηδοί, Πολωνοί και Ολλανδοί εμφανίζονται οι πιο ευχαριστημένοι (κατά 75-80% μέσο όρο).

  • Μειονοτικές ομάδες

Ποιες χώρες έχουν τις θετικότερες και ποιες τις αρνητικότερες απόψεις σχετικά με μειονοτικές ομάδες;

Οι πιο θετικά διακείμενοι απέναντι στους μουσουλμάνους είναι οι πολίτες του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ρωσίας, της Γαλλίας, της Ολλανδίας, της Γερμανίας και της Βουλγαρίας. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει βέβαια ότι οι παραπάνω χώρες έχουν μεγάλο ποσοστό ιθαγενών ή ενσωματωμένων μεταναστών μουσουλμάνων πολιτών. Στην Ελλάδα αρνητική άποψη φαίνεται να έχει το 57% των πολιτών ενώ θετική το 37%. Την πιο αντι-μουσουλμανική διάθεση φαίνεται να έχουν οι Πολωνοί και οι Σλοβάκοι. Το θετικό είναι ότι η γενική τάση για τις αρνητικές απόψεις περί των μουσουλμάνων είναι πτωτική σε σχέση με οχτώ χρόνια πριν. Αυτό ισχύει και στην Ελλάδα όπου παρουσιάζεται μια πτώση των αρνητικών γνωμών κατά 8%.

Η χώρα μας βέβαια βγαίνει πρωταθλήτρια όσον αφορά τις αρνητικές απόψεις περί των Εβραίων με το 38% των Ελλήνων πολιτών να διατυπώνει αρνητική κρίση. Και πάλι όμως αποτελεί μειοψηφία σε σχέση με το 51% που έχει θετική άποψη. Οι κοντινότερες στην Ελλάδα χώρες ως προς την αντι-εβραϊκή διάθεση είναι η Σλοβακία κι η Πολωνία ενώ η γενική εικόνα στην Ευρώπη είναι ότι οι Εβραίοι απολαμβάνουν γενικής αποδοχής.

Τέλος, όσον αφορά τους Ρομά οι πολίτες των ευρωπαϊκών κρατών παρουσιάζονται διχασμένοι. Σε χώρες όπως η Σουηδία, η Ολλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ισπανία κι η Γερμανία, οι περισσότεροι πολίτες δηλώνουν ευνοϊκά διακείμενοι απέναντι στους Ρομά. Αντιθέτως, Ιταλία, Σλοβακία, Ελλάδα και Βουλγαρία έχουν το μεγαλύτερο ποσοστό αρνητικών απόψεων (72% αρνητικές απόψεις στη χώρα μας).

  • Ισότητα φύλων

Καθολική είναι στις ευρωπαϊκές χώρες η άποψη περί της ανάγκης διασφάλισης της ισότητας των φύλων με τη μόνη διαφοροποίηση να εμφανίζεται ανάμεσα σε εκείνους/ες που τη θεωρούν πολύ σημαντική με όσους/ες τη θεωρούν κάπως σημαντική. Ενδιαφέρον είναι το εύρημα ότι πλέον οι περισσότεροι πολίτες των πρώην σοσιαλιστικών κρατών θεωρούν ότι οι γυναίκες εν έτει 2019 έχουν περισσότερα δικαιώματα απ’ ότι πριν την αλλαγή συστήματος κάτι που δεν ίσχυε σε αντίστοιχη έρευνα που είχε γίνει το 1991.

Η συντριπτική πλειοψηφία των Ευρωπαίων πολιτών υποστηρίζουν ότι ένας γάμος όπου και τα δύο μέρη συμβάλλουν ισότιμα στον οικογενειακό προϋπολογισμό, τις δουλειές του σπιτιού και την ανατροφή των παιδιών είναι προτιμότερος από έναν γάμο όπου η ευθύνη αυτή πέφτει στον άντρα ενώ η γυναίκα περιορίζεται σε οικιακές εργασίες και την ανατροφή των παιδιών. Στην Ελλάδα οι προτιμήσεις που καταγράφονται είναι 77% και 23% αντίστοιχα. Συνολικά η τάση για γάμους με την παραδοσιακή διαίρεση των λειτουργιών και ευθυνών βρίσκεται σε μεγάλη πτώση σε σχέση με την έρευνα του 1991.

Παρά τα θετικά αποτελέσματα της έρευνας σε αυτόν τον τομέα πρέπει να σημειωθεί ότι το ποσοστό όσον θεωρούν την ισότητα των φύλων ως πολύ σημαντική διαφέρουν από άντρες σε γυναίκες. Σε όλες τις χώρες ανεξαιρέτως, οι γυναίκες τείνουν να θεωρούν την ισότητα των φύλων περισσότερο σημαντικό ζήτημα απ’ ότι οι άνδρες κάτι που προφανώς εξηγείται από τη θέση τους στην κοινωνία. Ωστόσο, σε κάποιες χώρες το χάσμα είναι μεγαλύτερο απ’ ότι σε άλλες (στη Σλοβακία 19%, στην Ιταλία και τη Βουλγαρία 14% ενώ στην Ελλάδα 8% και στη Γαλλία 6%).

Πηγή:

https://www.pewresearch.org/global/2019/10/15/european-public-opinion-three-decades-after-the-fall-of-communism/