«Νήσος Σαχαλίνη»: Ο Τσέχοφ στον «τόπο των αβάσταχτων δεινών»

Μια συγκλονιστική καταγραφή της ανθρώπινης κόλασης από τον μεγάλο Ρώσο κλασικό

| 27/04/2016

Η «Νήσος Σαχαλίνη», το οδοιπορικό του Τσέχοφ στο νησί – κάτεργο της τσαρικής Ρωσίας, κυκλοφορεί – επιτέλους – και στη γλώσσα μας. Μια σημαντική εκδοτική προσπάθεια, μια πολύ καλή μετάφραση (από τα ρωσικά), ένας άλλος Τσέχοφ.

Ο Τσέχοφ είχε αποφασίσει το ταξίδι στη Σαχαλίνη ήδη από το τέλος του 1889, ένα σχέδιο δύσκολο, δαπανηρό και επικίνδυνο, που παραξένεψε συγγενείς και φίλους. Το νησί, στο ανατολικότερο άκρο της ρωσικής αυτοκρατορίας, βόρεια της Ιαπωνίας, ήταν τόπος εξορίας και καταναγκαστικών έργων από τα μέσα του 19ου αιώνα. Σε μια εποχή που η κρατική μέριμνα για τους καταδικασμένους τελείωνε με την απαγγελία της ποινής, για τον Τσέχοφ το ταξίδι αυτό ήταν μια αποστολή: Eνας φόρος τιμής στην επιστήμη του, την ιατρική, μια έμπρακτη δήλωση της πρόθεσής του τεθεί στην υπηρεσία του ανθρώπου.

τσεχοφ-σαχαλινη6

Στις 9 Μαρτίου 1890, ένα μήνα πριν από την αναχώρησή του, έγραφε στο φίλο του εκδότη Σουβόριν, που είχε προσπαθήσει να τον μεταπείσει: «Η Σαχαλίνη είναι ο τόπος των πιο αβάσταχτων δεινών που μπορεί να υποστεί ένας άνθρωπος, δεσμώτης ή ελεύθερος […] Σε μέρη σαν τη Σαχαλίνη θα έπρεπε να κάνουμε προσκύνημα, όπως οι Τούρκοι στη Μέκκα. […] Αφήσαμε χιλιάδες ανθρώπους να σαπίζουν στις φυλακές, να σαπίζουν μάταια, χωρίς λόγο, βάρβαρα. Εξαναγκάσαμε ανθρώπους να βαδίζουν αλυσοδεμένοι μέσα στο κρύο δεκάδες χιλιάδες βέρστια, τους κάναμε συφιλιδικούς, τους διαφθείραμε, εκθρέψαμε εγκληματίες και τους πετάξαμε στα χέρια δεσμοφυλάκων με κόκκινες μύτες. Σήμερα όλη η πολιτισμένη Ευρώπη ξέρει πως ένοχοι δεν είναι οι δεσμοφύλακες – είμαστε όλοι εμείς…»

Ο Τσέχοφ έφτασε στη Σαχαλίνη στις αρχές Ιουλίου του 1890, έπειτα από ένα επίπονο ταξίδι έντεκα εβδομάδων με τρένο, άμαξα και ατμόπλοιο, μέσα από λάσπη, πλημμυρισμένους δρόμους και ποτάμια που μετατρέπονταν σε λίμνες μέσα σε λίγες ώρες. Ήταν η πιο ψυχρή σιβηρική άνοιξη των τελευταίων χρόνων. Μέρος αυτού του ταξιδιού το περιγράφει στο πρώτο μέρος του βιβλίου, «Μέσα από τη Σιβηρία».

«Η δύναμη και η γοητεία της τάιγκας δεν είναι στα γιγαντιαία δέντρα και στη νεκρική σιγή, αλλά στο ότι μόνο τα μεταναστευτικά πουλιά ξέρουν πού τελειώνει.».

τσεχοφ-σαχαλινη2

Έζησε στο νησί τρεις μήνες «και δυο μέρες», στη διάρκεια των οποίων δούλευε ακατάπαυστα: Eπισκέφτηκε κάθε σπίτι και καλύβα, μίλησε με κάθε έναν από τους σχεδόν δέκα χιλιάδες καταδίκους και αποίκους του νησιού (εκτός από τους πολιτικούς κρατούμενους, με τους οποίους του απαγόρευσαν να ασχοληθεί), τους κατέγραψε σε απογραφικά δελτία δικής του επινόησης. Άσκησε – όσο του ήταν δυνατό – την ιατρική. Κατέγραψε και κατηγοριοποίησε τις ασθένειες, σε μια πρωτοφανή για την εποχή της επιδημιολογική μελέτη.

Περιηγήθηκε όλες τις πόλεις και τα χωριά, τα φρούρια και τις φυλακές «που προκαλούσαν στον αυτόπτη μάρτυρα αηδία και φρίκη», κατέγραψε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων, τη ζωή των αγροτών, την αλλόκοτη καθημερινότητα του νησιού: Στη Σαχαλίνη ζούσαν κατάδικοι, άντρες και γυναίκες – κάποιες φορές με μέλη της οικογένειάς τους που τους είχαν ακολουθήσει εθελοντικά στο νησί – άποικοι (κατάδικοι που είχαν εκτίσει την ποινή τους και ζούσαν σε καθεστώς εξορίας ασκώντας κάθε είδους επάγγελμα), αλλά και διοικητικοί υπάλληλοι, στρατιώτες και αξιωματικοί, με τους κρατούμενους να είναι πάντα ο στόχος μιας τεραστίων διαστάσεων εκμετάλλευσης. Το κάτεργο, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, είχε μετατραπεί σε δουλοπαροικία: Oι κρατικοί υπάλληλοι χρησιμοποιούσαν τους κατάδικους σαν υπηρετικό προσωπικό και οι γυναίκες οδηγούνταν στην πορνεία.

τσεχοφ-σαχαλινη4

Ο Τσέχοφ καταγγέλλει τις απάνθρωπες σωματικές ποινές (μαστίγωμα, δέσιμο με αλυσίδες στο καροτσάκι), τα βαριά καταναγκαστικά έργα (δουλειά στα ορυχεία, μεταφορά κορμών από τα δάση σε απόσταση πολλών χιλιομέτρων), την ανέχεια, τις ταπεινώσεις που διαβρώνουν την ψυχή των εξορίστων: «Στους εξορίστους παρατηρούνται ελαττώματα και στρεβλώσεις που είναι χαρακτηριστικές των εξαρτημένων, των υποδουλωμένων, των πεινασμένων και όσων διακατέχονται από διαρκή φόβο. Το ψεύδος, η πανουργία, η δειλία, η μικροψυχία, ο χαφιεδισμός και οι κλοπές, αυτά τα κρυφά ελαττώματα είναι το οπλοστάσιο που διαθέτει το μεγαλύτερο μέρος του ταπεινωμένου πληθυσμού απέναντι στους διοικητές και τους επόπτες….».

Η απελπισία, η καρτερικότητα, η βαθιά μελαγχολία των εκπατρισμένων, διαπερνούν κάθε φράση του κειμένου. «Η επίπλωση είναι φτιαγμένη απ’ ό,τι λάχει», γράφει ο Τσέχοφ περιγράφοντας τα σπίτια των αποίκων, «σαν να μη ζει η οικογένεια στο σπίτι της ή σαν να έφτασε μόλις τώρα και δεν έχει προλάβει να τακτοποιηθεί. Δεν υπάρχει γάτα, τα χειμωνιάτικα βράδια δεν ακούγονται τριζόνια και, το κυριότερο, δεν υπάρχει πατρίδα». Στην ανάγκη της πατρίδας εντοπίζει και το κίνητρο για τις πολλές, συνήθως παράλογες και αποτυχημένες, αποδράσεις.

τσεχοφ-σαχαλινη3

Το βιβλίο συνδυάζει τη δύναμη του ντοκουμέντου με την ακρίβεια της επιστημονικής έρευνας. Κάποιες φορές ωστόσο ο Τσέχοφ υποκύπτει στον πειρασμό της λογοτεχνίας, και ανάμεσα σε στατιστικά δεδομένα, ιστορικά και εθνογραφικά στοιχεία, παρατηρήσεις για το κλίμα, τη χλωρίδα και την πανίδα του νησιού, θα βρούμε αυτοτελείς ιστορίες παραλογισμού και ανθρώπινου πόνου, τραγικές μέσα στην αφοπλιστική απλότητά τους, όπως «Η διήγηση του Γιέγκορ».

Από τις εμπειρίες του Τσέχοφ στη Σαχαλίνη έχουν βγει πλήθος αγρότες, ψαράδες, στρατιώτες, κάθε λογής κατατρεγμένοι και απόκληροι που συναντάμε στις ιστορίες του των επόμενων χρόνων.

τσεχοφ-σαχαλινη1

Οδοιπορικό, εθνογραφική έρευνα ή δημοσιογραφία στην καλύτερη εκδοχή της, η Νήσος Σαχαλίνη είναι πάνω απ’ όλα ένα μεγάλο μάθημα ανθρωπισμού. Αν και το ιατρικό κατεστημένο της εποχής δεν εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από τα ευρήματα του Τσέχοφ, λίγα χρόνια μετά τη δημοσίευση του έργου κάποιες μικρές αλλαγές βελτίωσαν σταδιακά την κατάσταση των κρατουμένων: Kαταργήθηκαν τα ισόβια, οι σωματικές ποινές και το ταπεινωτικό ξύρισμα του μισού κεφαλιού και υπήρξε κάποια μέριμνα για τα παιδιά.

info:

Αντόν Τσέχοφ, Νήσος Σαχαλίνη

Μετάφραση: Ελένη Κατσιώλη

Πρόλογος: Στέλιος Ελληνιάδης

Εκδ. Λέμβος

 

τσεχοφ-σαχαλινη5