«Οι Φυγάδες» του Πάνου Καρνέζη

Μια συνομιλία για τις «γκρίζες αποχρώσεις» του ανθρώπινου χαρακτήρα

| 19/05/2016

Διανοούμενος της διασποράς, ο λογοτέχνης Πάνος Καρνέζης ζει και γράφει – εδώ και πολλά χρόνια – στην Αγγλία όπου έκανε το μεταπτυχιακό του ως μηχανικός αλλά και εκείνο της δημιουργικής γραφής.

Το πρώτο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Little Infamies» («Μικρές ατιμίες»), εκδόθηκε το 2002 στα αγγλικά από βρετανικό εκδοτικό οίκο με αρκετές μεταφράσεις και στα ελληνικά από τον ίδιο το συγγραφέα. Ακολούθησαν, τα μυθιστορήματα, «Ο Λαβύρινθος» (2004), «Το Πάρτι Γενεθλίων» ( 2007) και «To Μοναστήρι» (2010), όλα αρχικώς στην αλλότρια γλώσσα.

Το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Οι Φυγάδες» (εκδόσεις Πατάκη) διαδραματίζεται σε τροπικό δάσος της Λατινικής Αμερικής σε μια μικρή κοινότητα ιθαγενών, παράλληλα με την ύπαρξη κρατικού στρατού που επιχειρεί να εκδιώξει τους ακτήμονες, απαλλοτριωτές εκτάσεων της ζούγκλας, με την βοήθεια των ανταρτών.

Σε αυτό το σκηνικό, ο Καρνέζης διατάσει τους πλήρεις αντιφάσεων χαρακτήρες του, τον πατέρα Τόμας, έναν ιερέα που αμφισβητεί ακόμη και την θρησκεία που κοινωνεί – τον αρχηγό του χωριού Βενουστιάνο, τον μόνο που έχει όπλο – την απογοητευμένη αρχαιολόγο Μιλάγρος, ακόμη και έναν ιαγουάρο που έχει κηρύξει τον πόλεμο σε όλους όσους περιορίζουν την επικράτειά του.

Ένα συμβολικό παραμύθι, ένα είδος σκληρού μαγικού ρεαλισμού, μεταφυσικής ατμόσφαιρας, με αρκετό σασπένς. Ιστορία απλή, άμεση χωρίς πλεόνασμα λέξεων γύρω από τα θέματα της Ηθικής, της Βίας και της λεγομένης Προόδου. Ρωτήσαμε τον Πάνο Καρνέζη για τους «Φυγάδες» αλλά και γύρω από αυτούς.

Ποια ήταν η αφορμή, η ιδέα αν θέλετε, για την συγγραφή των «Φυγάδων»;

Η ιδέα για το βιβλίο γεννήθηκε διαβάζοντας για την εμφύλια σύρραξη μεταξύ των μαρξιστών ανταρτών, γνωστών ως Ζαπατίστας, και της ομοσπονδιακής κυβέρνησης του Μεξικού, στις νότιες επαρχίες της χώρας. Η σύγκρουση κορυφώθηκε στη δεκαετία του 1990, αλλά οι συνέπειές της είναι ακόμα φανερές: Η παρουσία του στρατού στους επαρχιακούς δρόμους, τα χωριά όπου οι Ζαπατίστας είναι μια είδους κυβέρνησης του βουνού, οι ακτήμονες καλλιεργητές που με την υποστήριξη των ανταρτών καταπατούν το τεράστιο βροχοδάσος.

Μιλήστε μας για την εμπειρία σας στα τροπικά δάση. Χωρίς αυτήν θα μπορούσατε να είχατε γράψει το συγκεκριμένο βιβλίο;

Αν και η έμπνευση για κάθε βιβλίο μου έρχεται από κάποιο ιστορικό επεισόδιο, ή ένα χαρακτήρα ή κάποια πλοκή που φαντάζομαι, δεν μπορώ να ξεκινήσω να γράφω αν δεν έχω μια καλή αίσθηση του τοπίου. Δεν αρκεί να μπορώ να το δω ως εικόνα, πρέπει να το νιώθω με όλες τις αισθήσεις: Υις μυρωδιές, τους ήχους, τις γεύσεις, τη αίσθηση που αφήνουν τα βράχια, τα δέντρα, τα ρέματα στο άγγιγμα. Το τροπικό δάσος είναι πολύ μακριά από τις εμπειρίες που έχουμε στην Ευρώπη, δεν ήταν κάτι που μπορούσα να αναπλάσσω με επιτυχία μόνο με τη φαντασία μου. Οι ακραίες κλιματικές συνθήκες, τα άγρια ζώα που ζουν εκεί, οι κίνδυνοι που παραμονεύουν σε αυτό το περιβάλλον παίζουν σημαντικό ρόλο στην πλοκή των Φυγάδων. Δεν είναι απλά το ντεκόρ μιας θεατρικής παράστασης, αλλά ο παράγοντας που διαμορφώνει τον τρόπο σκέψης και κατευθύνει τις πράξεις των ηρώων περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο παράγοντα. Γι’ αυτό ένιωσα πως έπρεπε να ταξιδέψω στο νότιο Μεξικό για να ανακαλύψω εκείνα τα στοιχεία που θα έδιναν αληθοφάνεια στην αφήγηση.

Το θέμα της Ηθικής μάλλον κυριαρχεί στο μυθιστόρημα σας. Η Ηθική καλύπτει όλες τις πλευρές της ντόπιας κοινωνίας. Με την πολιτική, την θρησκευτική αλλά και την ατομική έννοια. Έτσι δεν είναι;

Ναι, αν και είναι μια διαπίστωση που κάνω τώρα, όχι όταν ξεκινούσα το βιβλίο. Τότε είχα στο μυαλό μου μόνο τους ήρωες και την πλοκή. Ως συγγραφέας σκαρφίζεσαι μια ιστορία που θέλεις να πεις με αρχή, μέση και τέλος και ελπίζεις πως η αφήγηση, αν είναι φτιαγμένη με τον κατάλληλο τρόπο, δίνει κάτι περισσότερο από την ευχάριστη προσμονή της ανάγνωσης. Εν πάση περιπτώσει, η ηθική συμπεριφορά νομίζω πως είναι ένα βαθύ ανθρώπινο ένστικτο και όχι μια σειρά κανόνων που έχουν απλά επιβληθεί από κάποια ανώτερη εξουσία για ιστορικούς, πολιτικούς ή οποιουσδήποτε άλλους λόγους. Μια μορφή ηθικής είναι απαραίτητη για να μπορούμε να ζούμε σε κοινωνικές ομάδες και γι’ αυτό οι ηθικοί κανόνες δεν λείπουν ούτε από απομονωμένες κοινωνίες όπως των Ινδιάνων στους Φυγάδες. Το πρόβλημα, η ρήξη όμως έρχεται όταν κάποιος προσπαθεί να επιβάλλει τις μοντέρνες ηθικές αξίες – θρησκευτικές και πολιτικές – ενός άλλου κόσμου, του δυτικού στην προκειμένη περίπτωση, με τα δικά του δεδομένα και τρόπο ζωής, στον φυσικό κόσμο της ζούγκλας, όπου μάλλον δεν ταιριάζουν. Ο καθολικός Άγγλος ιερέας, ο πατέρας Τόμας, είναι αυτός που εκπροσωπεί, και άθελά του προσπαθεί να επιβάλλει, τη δική του ηθική σε μια κοινωνία που δεν είναι έτοιμη να την ασπαστεί.

Τι ρόλο παίζει ο ιαγουάρος, συμβολικά και πραγματολογικά;

Ο ιαγουάρος είναι ένας από τους φυγάδες του τίτλου, σύμβολο της φύσης, θύμα και τιμωρός της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η καταστροφή του βροχοδάσους τον έχει αναγκάσει να πλησιάσει τους ανθρώπους για να εξασφαλίσει τροφή. Τριγυρίζει το χωριό των Ινδιάνων, απειλεί τους ντόπιους και αναπόφευκτα έρχεται σε σύγκρουση με αυτούς. Σήμερα, όπου η τεχνολογική πρόοδος και οι ανάγκες του ανθρώπου, πραγματικές και υποτιθέμενες, συρρικνώνουν ραγδαία, όλο και περισσότερο το φυσικό περιβάλλον, άγρια ζώα όπως ο ιαγουάρος της Λατινικής Αμερικής είναι υπό μόνιμο διωγμό.

Οι τοπικές φυλές των Ινδιάνων πιστεύετε πως τελικά θα εξαφανιστούν;

Ο πλήρως παραδοσιακός τρόπος ζωής, χωρίς τη χρήση καμιάς μορφής τεχνολογίας, θα εξαφανιστεί αργά ή γρήγορα. Η έλξη και τα προτερήματα κάποιων από τα αγαθά του δυτικού τρόπου ζωής είναι αναμφισβήτητα – ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, μηχανικά εργαλεία, μέσα συγκοινωνίας κτλ. Παράλληλα, όμως, έχει ωριμάσει στις μέρες μας η αντίληψη πως η προστασία τέτοιων πληθυσμών είναι σημαντική για πολλούς λόγους. Σε πολλές χώρες, όπως στο Μεξικό, έχουν θεσπιστεί νόμοι για την προστασία των αυτόχθονων και της γης τους. Υπάρχουν βέβαια πολλά δείγματα βίας και διωγμών ακόμα, αλλά γενικά νομίζω πως τα πράγματα βελτιώνονται σε σύγκριση, ας πούμε, με πενήντα χρόνια πριν. Βέβαια, οι αυτόχθονες πληθυσμοί θα μπορέσουν να συνεχίσουν να ζουν στον τόπο τους αν προσαρμοστούν, καλώς ή κακώς, μέχρι ενός σημείου, στα δεδομένα της εποχής μας. Πολλοί, για παράδειγμα, έχουν αρχίσει να ασχολούνται με τον οικολογικό τουρισμό, που τους προσφέρει ένα καλό εισόδημα και την ευκαιρία να παραμείνουν στη γη τους.

φυγαδες1

Γράφοντας τους Φυγάδες είχατε μήπως στη σκέψη σας τα κείμενα του Γκρέιαμ Γκριν και του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες;

Είναι δύο συγγραφείς που είναι πάντα στο νου μου όταν γράφω. Έμαθα να γράφω διαβάζοντάς τους και είμαι τόσο συναισθηματικά όσο και τεχνικά δεμένος μαζί τους, ακόμα και μετά από τόσο καιρό και αποτελούν πηγή έμπνευσης για μένα.

Στους Φυγάδες δεν υπάρχουν καθαρά θετικοί και αρνητικοί χαρακτήρες. Υπάρχουν αντιφατικοί ήρωες.

Πράγματι, είναι οι γκρίζες αποχρώσεις του ανθρώπινου χαρακτήρα που κεντρίζουν το ενδιαφέρον μου, τόσο ως συγγραφέα όσο και αναγνώστη. Διερωτώμαι τί είναι ικανός να κάνει αυτός ή ο άλλος ήρωας σε ένα βιβλίο. Ή γιατί τελικά έκανε αυτό και όχι το άλλο; Μου αρέσει να εκπλήσσομαι με τη συμπεριφορά τους, τις επιλογές τους, είτε θετικά, είτε αρνητικά, όσο πάντα αυτές οι επιλογές είναι ρεαλιστικές. Νομίζω ότι ήταν ο Τολστόι που είπε, αναφερόμενος στα βιβλία του Γκόρκι, πως ως συγγραφέας μπορείς να επινοήσεις τα πάντα, αλλά δεν μπορείς να επινοήσεις τη ψυχολογία. Την ανθρώπινη συμπεριφορά μπορείς μόνο να την ερμηνεύσεις και η ψυχή κρύβει μεγάλες αντιφάσεις, έτσι δεν είναι;

Κατά την άποψή σας πέραν των άλλων και οι Ινδιάνοι επιβαρύνουν την οικολογική ισορροπία; Παλιότερα, όταν ήταν οι μόνοι κάτοικοι των τροπικών δασών πώς λειτουργούσαν;

Ο παραδοσιακός τρόπος ζωής των Ινδιάνων, διαμορφωμένος μέσα από συνήθειες και εμπειρίες αιώνων, είναι αυτάρκης και διατηρεί την οικολογική ισορροπία. Η αγρανάπαυση, η μεγάλη ποικιλία φυτών στο ίδιο περιβόλι, η χρήση των ζώων για ανακύκλωση των τροφών και παραγωγή λιπάσματος, όλα αυτά είναι τεχνικές που οι αυτόχθονες χρησιμοποιούν εδώ και αιώνες με επιτυχία. Δεν θα μπορούσαν να κάνουν αλλιώς, γιατί η επιβίωσή τους εξαρτιόταν από το άμεσο περιβάλλον. Αν το κατέστρεφαν, δεν είχαν τη δυνατότητα να μετακινηθούν χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά για να βρουν φρέσκια γη, ή να φέρουν τροφές από εκεί, όπως άρχισε να κάνει ο άνθρωπος στη δύση με τις δυνατότητες της τεχνολογίας.

Τί πιστεύετε για τα μαζικά κινήματα των ακτημόνων όπως το MST που είναι και το πιο γνωστό.

Πρόκειται αναμφισβήτητα για σημαντικές επεμβάσεις στο πολιτικό τοπίο των χωρών που δραστηριοποιούνται, είτε μιλάμε για τη Λατινική Αμερική, τη Νότιο Αφρική, την Ινδία, είτε αλλού. Δίνουν φωνή στους άπορους, περιθωριοποιημένους ακτήμονες και την ευκαιρία να αποκτήσουν τη δική τους γη και χρειάζονται την υποστήριξη των παραδοσιακών πολιτικών κομμάτων. Στους Φυγάδες δεν ασχολούμαι με αυτό, θέλω αντίθετα να θέσω το ερώτημα αν ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, όπως θα λέγαμε, αν αυτή η δίκαιη απαίτηση των ακτημόνων μπορεί να αγνοήσει τον κίνδυνο της οικολογικής καταστροφής που συνεπάγονται τέτοιες δράσεις. Δεν είναι πρόβλημα όταν αυτά τα κινήματα διεκδικούν υπάρχουσες, οριοθετημένες εκτάσεις που ανήκουν σε μεγαλογαιοκτήμονες, αλλά, τουλάχιστον στην περίπτωση του νότιου Μεξικού, οι ακτήμονες καταπατούν, και δυστυχώς καταστρέφουν με τις καλλιέργειές τους, τον εθνικό δρυμό Λακαντόν, ένα βροχοδάσος τεράστιας οικολογικής και επιστημονικής σημασίας κοντά στα σύνορα με τη Γουατεμάλα. Γι’ αυτό βρίσκονται σε σύγκρουση με τους Ινδιάνους, που είναι και οι νόμιμοι ιδιοκτήτες του δάσους.

Γιατί γράφετε πρώτα στα Αγγλικά τα βιβλία σας και κατόπιν τα μεταγράφετε στα Ελληνικά; Σας δίνουν μεγαλύτερη ευχέρεια έκφρασης;

Είναι ένα ιστορικό ατύχημα. Άρχισα να γράφω αφού ζούσα στην Αγγλία ήδη για αρκετό καιρό και μου φάνηκε φυσικό να γράψω στη γλώσσα της χώρας που ζούσα. Το είδα ως μια μορφή επικοινωνίας με τον κόσμο γύρω μου. Άλλωστε ό,τι διάβαζα για χρόνια ήταν στα αγγλικά και ένας συγγραφέας μαθαίνει να γράφει διαβάζοντας τα βιβλία που αγαπάει, οπότε η συγγραφική μου γλώσσα έγιναν τα αγγλικά. Δεν νομίζω πως μου δίνουν μεγαλύτερη ευχέρεια έκφρασης από τα ελληνικά. Απλά, επειδή δεν είναι η μητρική μου γλώσσα, νομίζω ότι προσεγγίζω τη διαδικασία της γραφής με το μάτι του παρείσακτου και με ένα ελαφρό δέος. Με κάνει να αισθάνομαι τις λέξεις πολύτιμες και γράφω λιγότερο ανέμελα, κάνω μεγαλύτερη προσπάθεια, απ’ ό,τι θα έκανα ίσως στα ελληνικά.

φυγαδες2

Γεννήθηκε στην Αθήνα και μεγάλωσε στην Αθήνα. Σπούδασε Βιολογία στην Ιταλία και στην Ελλάδα. Παράλληλα, έπαιξε ως μουσικός παραγωγός σε πολλά ραδιόφωνα για πολλά χρόνια και έγραψε ως μουσικός κριτικός σε μια σειρά περιοδικά. Αυτό συνεχίζει μέχρι και σήμερα.