Ο κορωνοϊός και η εξατομικευμένη κατάσταση εξαίρεσης | lundimatin

| 26/03/2020

Αναδημοσιεύουμε από τον ιστότοπο “σφίγγα και άλλες χίμαιρες σε δύσκολους καιρούς”.

Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο γαλλικό site lundimatin #232 στις 2 Μαρτίου. Μετάφραση: 39 °C

Σε αυτούς που υποκρίνονται, από την άκρα δεξιά έως την αριστερά, ότι οι αυτοκρατορίες μας νοιάζονται πραγματικά για τους πληθυσμούς τους –«αυτή τη συγκεκριμένη φορά θέλουν πραγματικά το καλό μας»–, με άλλα λόγια ότι οι αυτοκρατορίες μας δεν έχουν όφελος από αυτήν την υγειονομική κρίση, μας επιτρέπεται να τους απαντήσουμε προσθέτοντας μερικά λόγια στην εξαιρετική περιγραφή του Agamben που δημοσιεύτηκε εδώ και τρεις μέρες στην εφημερίδα Il Manifesto [i].

Υπενθύμιση για τους μαθητές του πρώτου θρανίου: το κοινωνικό συμβόλαιο που ενέπνευσε και εμπνέει περισσότερο το δίκτυο [ii](réseau) της εξουσίας δεν είναι αυτό του Jean-Jacques Rousseau, αλλά αυτό του Thomas Hobbes [iii] –«Ο Λεβιάθαν»–, το οποίο έχει συγκροτήσει μεταξύ άλλων το ρεύμα του ολοκληρωτισμού που συμπεριλαμβάνει και το Πανοπτικόν του Jeremy Bentham [iv]. Αυτό το εκπληκτικό πολεοδομικό έργο (το Πανοπτικόν!) εφαρμόστηκε στην αρχιτεκτονική των περισσότερων φυλακών αλλά επίσης και των σχολείων μας. Αν δεν ενδιαφέρεστε ιδιαίτερα για την πολιτική επιστήμη και τη σωφρονιστική πολεοδομία, θα αναρωτιέστε ποια είναι η σχέση ανάμεσα σε αυτό το συμβόλαιο και τον τρομοκρατικό χαρακτήρα αυτής της γρίπης.

Υπενθύμιση για τους μαθητές του τελευταίου θρανίου: το έτυμο της «στρατηγικής» προέρχεται από το «στρατήγημα» («Συνωμοσιολόγος!»), αυτό το οποίο πρέπει να μας οδηγήσει για να συλλογιστούμε ότι η επιδεξιότητα του αντιπάλου σχετίζεται πάντα με τις αντιληπτικές μας δυνατότητες, με τη δυνατότητά μας να διαβάζουμε μεταξύ των γραμμών και των διαλόγων των κυβερνώντων, καθώς και των χωρίς ικανότητες απεσταλμένων τους. Δυστυχώς, δεν είναι τόσο η συσχέτιση που είναι περιορισμένη, όσο οι αντιληπτικές μας ικανότητες, και η επιδεξιότητα των αντιπάλων δεν λειτουργεί παρά για αυτούς που έχουν κάνει την ηλιθιότητα φυσική άσκηση του αγώνα τους:

«Η στρατηγική είναι η επιστήμη (ο τρόπος ή η τεχνική: η μέθοδος), η οποία σχετίζεται με τα μέσα που επιτρέπουν σε ένα στρατηγό (τον αρχηγό του στρατού!) να προστατέψει τη χώρα του και να νικήσει τους εχθρούς».

Σχετικά με τη στρατηγική, βυζαντινή πραγματεία ανωνύμου

Το κύριο πρόβλημα, εκκινώντας από αυτό το σημείο, είναι ότι το δίκτυο της εξουσίας διεξάγει πόλεμο, με τρόπο κρυφό ή λανθάνοντα («οι περίφημες αντιληπτικές μας ικανότητες!»), όχι εναντίον άλλων Κρατών ή Αυτοκρατοριών (κλασικός ορισμός του πολέμου) αλλά εναντίον του ίδιου του τού πληθυσμού. Ακόμη και όταν δεν υπάρχει εχθρός, το διακύβευμα είναι να κατασκευάσει έναν – πρώτος νόμος κάθε γεωπολιτικής. Για αυτό το λόγο, όταν ο Giorgio Agamben λέει ότι η κατάσταση εξαίρεσης έγινε το κανονικό παράδειγμα διακυβέρνησης, μας προσκαλεί σαφώς να συλλογιστούμε την αδιάκοπη εναλλαγή του προσώπου του εχθρού, όπως είναι οι νέοι νόμοι περί της τρομοκρατίας και η στρατιωτικοποίηση των πόλεων και η αστυνομία που τους συνοδεύουν. Από τα LBD [v] μέχρι τα drones και το 5G, και μέχρι το data mining («εξόρυξη» δεδομένων) μην ανησυχείτε, προσεγγίζουμε την Gattaca [vi] «για το δικό μας καλό». Όπως αναφέρει ο Ιταλός φιλόσοφος: «φαίνεται ότι, όταν εξαντληθεί η τρομοκρατία ως αιτία για τα έκτακτα μέτρα, η επινόηση μιας επιδημίας θα μπορούσε να προσφέρει ένα ιδανικό πρόσχημα για την επέκτασή τους πέρα από κάθε όριο»[vii]. Και όταν διαβάζουμε τη λίστα των προβλεπόμενων μέσω διατάγματος απαγορεύσεων, που έχουν να κάνουν με τους δήμους οι οποίοι «πλήττονται» από τη γρίπη (δείτε το άρθρο του Agamben), διαπιστώνουμε πως αύριο θα είναι αδύνατον για τους καθηγητές της φιλοσοφίας και τους στρατευμένους πολίτες ακόμη και να πραγματοποιήσουν μια συγκέντρωση όσων θέλουν να τους ακούσουν.

«Ένας άλλος παράγοντας, εξίσου ανησυχητικός, είναι η επικράτηση του φόβου που έχει εξαπλωθεί κατάδηλα στην ατομική συνείδηση τα τελευταία χρόνια, ο οποίος μεταφράζεται σε μία πραγματική αναγκαιότητα για μαζικό πανικό – και η επιδημία εξασφαλίζει ακόμη ένα ιδανικό πρόσχημα. Έτσι, σε ένα φαύλο κύκλο, ο περιορισμός της ελευθερίας που επιβάλλεται από τις κυβερνήσεις γίνεται αποδεκτός στο όνομα μιας επιθυμίας για ασφάλεια, και έχει προκληθεί από τις ίδιες τις κυβερνήσεις που τώρα παρεμβαίνουν για να την ικανοποιήσουν».

Αυτή «η πραγματική ανάγκη για καταστάσεις συλλογικού πανικού» είναι ο δεσμός (nœud) του χομπσιανού κοινωνικού συμβολαίου. Για να περάσουμε από τη φυσική κατάσταση (που χαρακτηρίζεται από τον πόλεμο όλων εναντίον όλων) στην πολιτισμένη κοινωνία (που χαρακτηρίζεται από τη μηχανορραφία του πολέμου όλων εναντίον όλων), το ζήτημα είναι να αποδεχτούμε, με τη βοήθεια της λογικής, ένα συμβόλαιο όπου όλος ο κόσμος «θα επωφελείται» αφού πρώτα έχει υποταχθεί, και οι πολίτες περνώντας από το μύθο της φυσικής κατάστασης στο τέχνασμα της πολιτισμένης κοινωνίας θα βρίσκουν ασφάλεια και ελευθερία. Αντικατάσταση μιας κατασκευής με μια άλλη, μα οι αφηγήσεις αυτές παράγουν προφανώς πραγματικά αποτελέσματα. Για να διασφαλίσει την σταθερότητα του Κράτους, ο ηγεμόνας πρέπει να δημιουργήσει και να επιβάλει το φόβο εγγυώμενος την προστασία των πολιτών του, με άλλα λόγια να διασφαλίσει ότι αυτοί οι τελευταίοι δεν θα πεθάνουν με βίαιο θάνατο (ο παραδειγματικός θάνατος κατά τη φυσική κατάσταση, σύμφωνα με τον Hobbes). Δεν είναι, επομένως, τυχαίο ότι ο Hobbes ήταν ένας από τους πρώτους που στοχάστηκαν το σώμα ως μεταφορά του Κράτους – και ότι είναι σήμερα ο περισσότερο μελετημένος φιλόσοφος στις σχολές πολιτικών επιστημών από το Παρίσι έως τη Μελβούρνη.

Από το πολιτικό σώμα στο σώμα του καθενός, η διφορούμενη γλώσσα μάς προδίδει καθώς φροντίζουμε τον εαυτό μας, αφού είναι προφανές, τουλάχιστον μετά το έργο του Canguilhem και του Foucault, ότι το σώμα είναι το ουσιώδες αντικείμενο της κυρίαρχης εξουσίας: «η ιστορική συγκυρία των πειθαρχιών, είναι η στιγμή που γεννιέται μία τέχνη του ανθρώπινου σώματος, η οποία πλέον δεν έχει ως στόχο την ανάπτυξη των ικανοτήτων του, ούτε ακόμη την ασφυκτική αύξηση του περιορισμού του, αλλά τον σχηματισμό μίας σχέσης, η οποία εντός του ίδιου μηχανισμού το καθιστά τόσο περισσότερο πειθήνιο όσο περισσότερο χρήσιμο είναι – και αντίστροφα» [viii]. Παρατηρούμε τους εκατοντάδες χιλιάδες Κινέζους που μπαίνουν σε καραντίνα χωρίς τη βοήθεια της αστυνομίας, την επιστροφή της κατάδοσης, «την πρακτική πλευρά» των καμερών ασφαλείας. Η βιοεξουσία που μας απασχολεί εδώ και τώρα συνιστά μια εκβάθυνση της πειθαρχικής εξουσίας και της κοινωνίας του ελέγχου [ix], καθώς αυτή ασκείται ταυτόχρονα στο άτομο και στον πληθυσμό, μεταβάλλοντας ολοκληρωτικά και με ριζικό τρόπο τους όρους του συμβολαίου: η εναλλαγή των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων ανάμεσα στο Κράτος και τους πολίτες μετατρέπεται σε μια επιβολή των υποχρεώσεων του Κράτους στον καθένα ξεχωριστά, αφού η πλειοψηφία των πολιτών δρα ασυνείδητα ενάντια στην κοινωνικότητα (cité) και τα δικαιώματα που τους απομένουν. Να εκκενώνετε με «αυτόνομο» τρόπο τη γειτονιά σας «ενάντια σε μία τρομοκρατική γρίπη», «έχοντας οργανωθεί από μόνοι σας μαζί με τους γείτονες», αυτό αποτελεί στην καλύτερη περίπτωση μία στρατιωτική εθελοντική υπηρεσία, και στη χειρότερη την επέκταση της έννοιας του στρατοπέδου σε ολόκληρο τον πλανήτη, αυτό που μου επιτρέπεται, τουλάχιστον, να αποκαλέσω πιο ανορθόδοξα και βέβαια ακολουθώντας το έργο του Agamben, εξατομικευμένη κατάσταση εξαίρεσης. Μία γρίπη ως αιτία μίας πλανητικής κατάστασης εξαίρεσης, ως άρμα μαζικής κατασκευής του φόβου – κανένας επαγγελματίας συνωμοσιολόγος (από τα κάτω!) δεν θα τολμούσε να φανταστεί ένα τέτοιο κελεπούρι. Από τα Euronews μέχρι το Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβαίνης, δεν σταματούν να μας επαναλαμβάνουν τη λίστα των απλών μέτρων ασφαλείας, σαν να ήμασταν βρέφη 18 μηνών. Είναι, παρ’ όλα αυτά, συνετό να σκεφτούμε με κάποια σοβαρότητα την τρίτη συμβουλή που δόθηκε στους πολίτες της αυτοκρατορίας (1. Πλένετε τα χέρια σας, 2. Αποφύγετε να βήχετε ή να φταρνίζεστε κοντά σε άλλα άτομα), εικονολογική συνέπεια της δεύτερης, για να αντιληφθούμε ότι το δίκτυο της εξουσίας εύχεται να αυξήσει δραματικά την διάχυτη ψύχωση: «Αποφύγετε τις επαφές με άτομα που παρουσιάζουν αναπνευστικά συμπτώματα». Μετάφραση: «Προσέξτε ακόμη περισσότερο τους βάρβαρους σουνίτες και σιίτες, παραμένουν ακόμη τρομοκράτες, όχι μόνο ανάμεσα στα συριακά συντρίμμια αλλά επίσης και στο Ιράν. Παρά τον εν λόγω κίνδυνο, αγαπητοί συμπολίτες, παρακαλείσθε αυτή τη χρονιά του 2020 να είστε πλήρως καχύποπτοι προς αυτούς που φταρνίζονται».

Δεν πανικοβαλλόμαστε – γιατί αυτό μας ζητάνε. Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής επέβαλε φυσικά, εξαιτίας αυτού του κόσμου-συστήματος, μία επιτάχυνση, βρίσκεται όμως μακριά από την ολοκλήρωση του έργου του.

29 Φεβρουαρίου 2020, Fulvius Styx

Υ.Γ.1: Δεν παίρνουμε θέση, σημαίνει παίρνουμε θέση υπέρ της καθεστηκυίας αταξίας.

Υ.Γ.2: Ο χαρακτήρας της καταστροφής είναι πάνω απ’ όλα ο διαρκής χαρακτήρας της καταστροφής. «Διαρκής» καθώς ανανεώνεται χωρίς παύση γιατί είναι προσοδοφόρος.

Υ.Γ.3: «Ασφάλεια σημαίνει ελευθερία». Αυτή η φράση προέρχεται φυσικά από την πιο γνωστή δυστοπία του Orwell και είναι παρμένη από τον Manuel Valls [πρωθυπουργό της Γαλλίας]. Συγκροτεί πάνω απ’ όλα το θεμέλιο της κινέζικης, αμερικάνικης και ευρωπαϊκής πολιτικής οικονομίας.

Υ.Γ.4: Δεν υπάρχει πότε ολόκληρη η αλήθεια σε οτιδήποτε και αν είναι αυτό. Σε αυτόν τον θεαματικά ανεστραμμένο κόσμο, το πραγματικό και το ψεύτικο είναι εναλλάξιμα. Ο Guy-Ernest Debord έγραφε: «η απτή ζωή του καθενός εκφυλίζεται σε ένα διανοητικό περιβάλλον». Όντας όλοι φιλόσοφοι τυχαία, μαθαίνουμε να γινόμαστε φιλόσοφοι λόγω αναγκαιότητας, και ξεκινάμε με το να αναρωτιόμαστε για όλα αυτά που αποτελούμε, που επικοινωνούμε, δηλαδή που καταπίνουμε αμάσητα.

Υ.Γ.5: Όταν ο Agamben λέει ότι η κατάσταση εξαίρεσης έγινε το κανονικό παράδειγμα διακυβέρνησης, το ζήτημα είναι να καταλάβουμε ότι το δίκτυο της εξουσίας κυβερνά μέσω της κρίσης. Με άλλα λόγια, αυτό συντηρεί ένα φαντασιακό καταστροφής, του οποίου οι προβληματικές μάς αφορούν βέβαια όλους, αλλά πάνω στο οποίο δεν έχουμε καμία δυνατότητα παρέμβασης. Όποια και αν είναι η κρίση, περιβαλλοντική, υγειονομική, τρομοκρατική ή οικονομική, εμείς, οι άνθρωποι από τα κάτω, δεν έχουμε καμία αρμοδιότητα να επέμβουμε στη διαδικασία της απόφασης. «Αναφέρεσαι πολύ στον πολίτη, αλλά αυτό παραμένει πολύ αφηρημένο…». Ο πολίτης είναι αρχικά αυτή η δικαιϊκο-πολιτικο-οκονομική κατασκευή που είναι κληροδοτημένη από τα κοινωνικά συμβόλαια και τον Διαφωτισμό, η οποία πραγματοποιείται, πιο συγκεκριμένα επαναπραγματοποιείται από την Γαλλική Επανάσταση και τα νεωτερικά έθνη-κράτη. Είναι a priori ο μύθος: το άτομο, η απόλυτα ενσωματωμένη, η μη απεμπλεκόμενη ύπαρξη, που έχει με το Κράτος μια σχέση εξάρτησης, την επονομαζόμενη αμφίδρομη επωφελή σχέση (το συμβόλαιο) των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων. Αυτή η συναινετική υποταγή συγκροτεί, τουλάχιστον στο επίπεδο της γραμματικής των θεσμών, την ιστορία της γλώσσας του δικτύου εξουσίας, αυτή η συναινετική υποταγή συγκροτεί το πρόσωπο του υποκειμένου. Οι τέχνες του πολέμου και του κυβερνάν αναπτύχθηκαν τόσο πολύ αυτές τις τελευταίες δύο χιλιετίες που αυτή η κατασκευή, αυτός ο μύθος και αυτό το πρόσωπο, στα οποία πιστέψαμε, φυσικοποιήθηκαν από εμάς τους πολιτισμένους, σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην θέτουμε υπό διερώτηση τη θετικότητά τους, ούτε επίσης τις περιοχές στις οποίους λαμβάνουν χώρα.

Ο πολίτης είναι a priori αυτή η ύπαρξη που αποκτά το όνομά της και την κατάστασή της από την πρώτη στιγμή που έρχεται στον κόσμο (nativité). Η γέννηση, το locus [ο τόπος] της γέννησης, γίνεται από εδώ και στο εξής το μαρκάρισμα, η ταξινόμηση, το ίχνος της κυριαρχίας. Ή, διαφορετικά, η πρώτη πνοή ως νομική μονιμότητα. Η απόλυτη πράξη του, πριν την περιβαλλοντική κρίση, ήταν η ψήφος. Σήμερα ταξινομεί τις ικανότητές του και όταν το πορτοφόλι του τού το επιτρέπει δοκιμάζει να τρέφεται με βιολογικά. Κάτι άλλο σε σχέση με τη νομιμότητα; Τίποτα… Κάθε πολίτης, αν υπάρχει κάτι τέτοιο, είναι παράνομος και επαναστατικός στο βαθμό που πρέπει πάνω από όλα να επανεφεύρει κάποιο υποκατάστατο της κοινωνικότητας (cité), δηλαδή που πρέπει να αγωνιστεί ενάντια στην παρούσα μορφή της πολιτειότητας.

Από την άλλη, στο ίδιο πεδίο, ο ξένος, ο μετανάστης, ο εκτοπισμένος, ο επονομαζόμενος sans papiers [χωρίς χαρτιά] θέτει σε κρίση αυτήν την δικαιϊκο-πολιτικο-οικονομική κατασκευή. Την ακυρώνει, όπως και τις υπόλοιπες παλαιότερες και τωρινές αποικιοκρατίες μαζί με τις οποίες ο καπιταλιστικός πολιτισμός σχεδόν πάντα συναρθρώνεται. Και με τον ίδιο τρόπο, αν κανένας μεταξύ μας δεν γνωρίζει συγκεκριμένα γιατί ένα τμήμα του δικτύου εξουσίας έσπευσε να κραυγάσει «level-five-epidemics is a good option» [η επιδημία-πέμπτου-βαθμού είναι μια καλή επιλογή], αυτό συμβαίνει γιατί «το φαινόμενο κορωνοϊός» πρόκειται να εντείνει σε μεγάλο βαθμό τον έλεγχο στα σύνορα, με άλλα λόγια να καταστήσει ακόμη πιο δύσκολο τον εκπατρισμό των μεταναστών καθώς και την είσοδό τους σε μια ξένη χώρα. Το καθεστώς εξαίρεσης του εκτοπισμένου απαιτεί ένα πλαίσιο και άμεσα έκτακτα μέτρα – αν και αυτά σιγά σιγά ενσωματώνονται στο εθνικό καθώς και στο διεθνές δίκαιο, στις σπουδές και στη δημοσιογραφία, με σκοπό να περιχαρακώσουν «το πρόβλημα», δηλαδή να το περιορίσουν διευρύνοντάς το υπερβολικά στη γλώσσα και το κυρίαρχο κοινωνικό φαντασιακό. Η ίδια διαδικασία λαμβάνει χώρα και σε ό,τι έχει να κάνει με τη φυσιογνωμία του εξτρεμιστή-διαδηλωτή στο εθνικό δίκαιο, όπως και του τρομοκράτη στο επίπεδο του διεθνούς δικαίου. Κατασκευάζουμε το προφίλ της απειλής για να το διασπείρουμε στο έπακρο, για να αποβλακώνουμε το φαντασιακό της πλειοψηφίας και πάνω απ’ όλα για να στρέψουμε αλλού την απόλυτη απειλή, σε εμάς τους ίδιους.

Υ.Γ.6: «Εμείς ως απόλυτη απειλή;». Η απομύζηση της υπεραξίας συνδέεται με το δίκτυο εξουσίας ώστε να επαναδημιουργεί διαρκώς ελάσσονες μη βιώσιμες μορφές με σκοπό να ξεχάσουμε την ίδια μας τη βιωσιμότητα.


Σχετικά με την απόδοση του τίτλου : Ο πρωτότυπος τίτλος του κειμένου είναι «Le coronavirus et l’état d’exception en chacun», ο οποίος σε μία κατά γράμμα απόδοση θα μεταφραζόταν ως «Ο κορωνοϊός και η κατάσταση εξαίρεσης στον καθένα». Λαμβάνοντας υπόψη την ανάλυση του κειμένου, όπου εκτός από την κατάσταση εξαίρεσης «σε μεγάλη κλίμακα» – σε μάκρο-επίπεδο – δίνεται κατά κύριο λόγο έμφαση στην εξαίρεση που λαμβάνει χώρα σε κάθε σώμα, σε κάθε επιμέρους υποκειμενικότητα, αποφασίσαμε να αποδώσουμε τον τίτλο ως «Ο κορωνοϊός και η εξατομικευμένη κατάσταση εξαίρεσης», για να εκφράζεται με σαφήνεια το νόημά του.

[i] Αναφορά στο πρώτο κείμενο του Giorgio Agamben σχετικά με την κρίση που προκάλεσε η εξάπλωση του κορωνοϊού. Στα ελληνικά αποδόθηκε από τη Δήμητρα Πουλιοπούλου και αναρτήθηκε στο site του πολιτικού περιοδικού Βαβυλωνία. Ακολούθησαν άλλες δύο γραπτές δημόσιες παρεμβάσεις του Giorgio Agamben σε σχέση με το ζήτημα. Στα ελληνικά σε μετάφραση της Ευδοκίας Ελευθερίου στο παρόν blog [ η 2η και η 3η παρέμβαση ].

[ii] Όταν γίνεται αναφορά στη συγκρότηση της εξουσίας ως ενός δικτύου (réseau), αυτό συμβαίνει για να καταστεί σαφές πως η εξουσία δεν αποτελεί ένα εξωτερικό υποκείμενο, αλλά σχέσεις, ροές που διατρέχουν και διαχέονται διαρκώς και ανεξάντλητα σε όλο το κοινωνικό υπάρχον – για την ακρίβεια το συγκροτούν.

[iii] Αναφορά στο έργο του Jean-Jacques Rousseau «Το κοινωνικό συμβόλαιο» και του Thomas Hobbes «Ο Λεβιάθαν». Τα δύο έργα αποτελούν δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στη φύση του κοινωνικού συμβολαίου και άρα στη φύση των νεωτερικών κρατικών κοινωνιών, στις οποίες ζούμε. Ενώ ο Rousseau υποστηρίζει πως όλοι οι πολίτες πρέπει να παραχωρήσουν ένα μέρος των ελευθεριών τους ως εγγύηση για την τήρηση του κοινωνικού συμβολαίου, για την διατήρηση της ύπαρξης της κοινωνίας ως τέτοιας, ο Hobbes υποστηρίζει πως η συγκρότηση της πολιτισμένης κοινωνίας εξαρτάται από την απόλυτη υποταγή των υπηκόων στον Κυρίαρχο.

[iv] O Jeremy Bentham ήταν ωφελιμιστής φιλόσοφος, η σπουδαιότερη σύλληψη του οποίου υπήρξε το Πανοπτικόν: ένα σωφρονιστικό σύστημα επιτήρησης και επιβολής της πειθαρχίας, όπου μέσω της κατασκευής ενός κυκλικού οικοδομήματος και ενός πύργου-φυλακίου στη μέση αυτού, ένας άνθρωπος θα αρκούσε για να παρατηρεί τις κινήσεις και τη συμπεριφορά των εγκλείστων. Το πρότυπο αυτό επιτήρησης και πειθαρχίας προβλεπόταν από τον ίδιο να εφαρμοστεί επίσης σε σχολεία και εργοστάσια.

[v] LBD: είδος όπλων που χρησιμοποιούν οι Γάλλοι αστυνομικοί για να εκτοξεύουν πλαστικές σφαίρες.

[vi] Ταινία επιστημονικής φαντασίας του 1997.

[vii] Όλα τα χωρία της πρώτης γραπτής παρέμβασης του Giorgio Agamben παρατίθενται από την ελληνική μετάφραση της Δήμητρας Πουλιοπούλου, που δημοσιεύτηκε στο πολιτικό περιοδικό Βαβυλωνία.

[viii] Michel Foucault, Επιτήρηση και τιμωρία.

[ix] Η πειθαρχική εξουσία, και κατ’ επέκταση η πειθαρχική κοινωνία, διαχωρίζεται από την κοινωνία του ελέγχου. Όπως γνωρίζουμε από το έργο του Michel Foucault, η διαφορά τους είναι πως στην πρώτη περίπτωση –στην πειθαρχική κοινωνία– οι παρεμβάσεις της εξουσίας λαμβάνουν χώρα εξατομικευμένα σε κάθε επιμέρους σώμα, δηλαδή σε κάθε υποκείμενο ξεχωριστά, ώστε αυτό τιμωρούμενο να εξαναγκαστεί να πειθαρχήσει. Από την άλλη, στις κοινωνίες του ελέγχου – βλ. τη διάλεξη του Gilles Deleuze με τον ίδιο τίτλο– η παρέμβαση της εξουσίας δεν επικεντρώνεται στο εξατομικευμένο σώμα αλλά στον πληθυσμό ως υποκείμενο. O Michel Foucault έλεγε ότι οι κοινωνίες μας δεν είναι πια πειθαρχικές κοινωνίες αλλά κοινωνίες ελέγχου, προσθέτοντας όμως πως οι μεταβολές των τεχνικών εξουσίας δεν είναι γραμμικές, με αποτέλεσμα σε μία κοινωνία ελέγχου, όπως η δική μας, να υφίστανται πειθαρχικά χαρακτηριστικά και πειθαρχικές τεχνικές παρέμβασης – και αντίστροφα.