«Πατέρες και γιοι» - «H Δύναμις και η δόξα»: Δύο «σταθμοί» της παγκόσμιας λογοτεχνίας

Η «ανατομία» της κοινωνίας και της θρησκείας δια χειρός Τουργκένιεφ και Γκριν

| 04/07/2016

Δυο εμβληματικά λογοτεχνικά έργα, αυτά των Ιβάν Τουργκένιεφ και Γκράχαμ Γκριν, που θεωρούν και οι ίδιοι σαν τα σημαντικότερά τους, φιλοδοξούμε όχι να συγκρίνουμε αλλά να γράψουμε γι’ αυτά μαζί, μιας και πρόκειται για κλασικές εκδόσεις στην ιστορική πορεία του μυθιστορήματος.

Μάστορας της μικρής φόρμας ο Ρώσος Τουργκένιεφ, ένας Ζαπάντνικ , ένας «δυτικιστής», σπουδαγμένος στην πατρίδα και στην Γερμανία , έγινε γνωστός στα μέσα του 19ου αιώνα από τα διηγήματά και τα σύντομα μυθιστορήματά του και όχι από εν λόγω βιβλίο που εκδόθηκε το 1862. Μάλιστα, η κριτική που του έγινε από συνάδελφους συγγραφείς αλλά και από τη νεολαία του καιρού του ήταν σφοδρή καθώς επικεντρώνονταν στο πρόσωπο του νεαρού πρώιμου μηδενιστή και επιστήμονα Μπαζάροφ.

αντωνης4

Ο Τουργκένιεφ πλάθει τους χαρακτήρες του με πραγματικά χαρακτηριστικά καθημερινών ανθρώπων και είναι τόσο καλά δομημένοι, τόσο στέρεοι, τόσο αναγνωρίσιμοι, ώστε νομίζεις πως θα περπατήσουν έξω από τις σελίδες σαν αυτόνομες οντότητες σε μια Ρωσία που μόλις έχει καταργηθεί η δουλοπαροικία. Ταυτοποιούν απόλυτα τον τόπο και το χρόνο που εξελίσσεται η ιστορία. Είναι η φυσικότητα των διαλόγων, η λιτή αφήγηση, οι εικόνες και οι παραστάσεις της Ρώσικης φύσης με τους ανθρώπους που διαβιούν εκεί ώστε καθιστούν το μυθιστόρημα ένα αναγνωστικό κέντημα όπου τίποτε περιττό δεν υπάρχει στην «αρχιτεκτονική» της λεκτικής οικονομίας.

Επηρεασμένος από τον Πούσκιν, ο συγγραφέας εξιστορεί τα πάθη της οικογένειας Κιρσάνοφ με αφορμή την επιστροφή στο υποστατικό τους του υιού Αρκάντι που μόλις έχει τελειώσει το πανεπιστήμιο του και του φίλου και μέντορά του Μπαζάροφ που φοιτά στην Ιατρική. Ο τελευταίος θεωρεί τον εαυτό του μηδενιστή καθώς απορρίπτει τόσο την καθεστηκυία τάξη των αριστοκρατών όσο και την θρησκεία. Προπομπός των σύγχρονων αναρχικών, ο Μπαζάροφ αφήνει να τον κυριεύσουν οι αισθήσεις και η υλικότητα των πραγμάτων μιας και δεν πιστεύει στα συναισθήματα που εγκλωβίζουν τους ανθρώπους σε προκαταλήψεις. Είναι φοβερά εγωιστής, ενίοτε δογματικός – ανελέητος στην κριτική των γύρω του – σαρκαστικός, ενώ διακρίνεται από εκείνη την νεανική φλόγα της πλήρους ανατροπής. Απότομος με τους οικείους συνομιλητές του, προσβλητικός και γενικώς ισοπεδωτικός των άλλων. Ακόμη και τον σφοδρό έρωτά του για την ευγενή, Άννα Οντιντσόβα, τον κρύβει επιμελώς κάτω από μεγάλες δόσεις κυνισμού και αυτοαπαξίωσης. Στο τέλος ο Τουργκένιεφ βάζει τον πρωταγωνιστή του να πεθαίνει γιατί ο εν σπέρματι μηδενιστής είχε εμφανιστεί, μάλλον, νωρίς στην κοινωνία.

αντωνης1

Παρ’ όλο που το μυθιστόρημα ακολουθεί τις νόρμες της παράδοσης με τις λεπταίσθητες περιγραφές της ρώσικης γης καθόλου δεν χάνεται μέσα σε αυτήν. Η τελευταία αποτελεί το πλαίσιο, το φόντο, όπου οι ζωές των ηρώων άγονται και φέρονται από τις επιλογές τους. Ούτως, ενώ επιλέγει παλιότερες φόρμες, τις γεμίζει με καινούριο περιεχόμενο συμμετέχοντας και αυτός στις φιλοσοφικές συζητήσεις της εποχής του για τις επερχόμενες αλλαγές στην ρώσικη κοινωνία από την σκοπιά ενός φιλελεύθερου πνεύματος αντιτιθέμενου σε κάθε κοινωνική στάση που καταστρατηγεί την Λογική.

Στα συν της έκδοσης – πέρα από την ζωντανή μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου – είναι η εξαιρετική εισαγωγή της ίδιας για το ιστορικό πλαίσιο έκδοσης του βιβλίου όπως επίσης και τα κείμενα των Προσπέρ Μεριμέ και Βιρτζίνια Γουλφ, για μην παραλείψουμε και την απάντηση του Τουργκένιεφ απέναντι στις αντιδράσεις για το βιβλίο του και τον Μπαζάρεφ.

Μια ευφυής εκδοχή της θρησκείας

Τώρα, για τον Βρετανό Γκράχαμ Γκριν που ξεκίνησε σαν δημοσιογράφος και εξελίχθηκε σε πολυγραφότατο λογοτέχνη μεγάλου διαμετρήματος είναι «H Δύναμις και η δόξα» που τον καθιέρωσε παγκόσμια. Είναι αυτός ο τίτλος – παρμένος από τις τελευταίες φράσεις του «Πάτερ Ημών» – που μας εισάγει σε ένα συγκλονιστικό υπαρξιακό δράμα σχετικά με την ηθική και την εξουσία στο πρόσωπο ενός Μεξικανού ιερέα. Του οποίου το όνομα ποτέ δεν μαθαίνουμε όπως και εκείνο του αντιπάλου του, υπολοχαγού του κυβερνητικού στρατού – άθεου και αντικληρικαλιστή, που τον καταδιώκει με σκοπό να τον εξαφανίσει από προσώπου γης.

αντωνης3

Η δράση τοποθετείται στο Μεξικό στα πρώτα χρόνια του 1930 όταν η τότε ριζοσπαστική κυβέρνηση κηρύττει το πόλεμο στην Εκκλησία με τεράστιας κλίμακας διωγμούς των καθολικών ιερέων, με καταστροφές και δημεύσεις της περιουσίας της. Σε ορισμένα μέρη επιβάλλουν τον αποσχηματισμό των ιερέων υπό την απειλή του τυφεκισμού τους. Ο εν λόγω παπάς, αμαρτωλός μέχρι μυελού οστέων, αλκοολικός – παπαμέθυσο τον φωνάζουν – πατέρας εξώγαμου παιδιού από μια πιστή του, αρνείται πεισματικά να παραδοθεί διατρέχοντας λάθρα όλη την πολιτεία ενώ πραγματοποιεί στα κρυφά λειτουργίες και μυστήρια. Σε ένα ζοφερό τοπίο εγγενούς βίας και πλήρους εγκατάλειψης που ο Γκριν περιγράφει με απίστευτη ζωντάνια, ο ιερέας προχωρά τελικά προς το μαρτύριό του συνειδητά, με όση αξιοπρέπεια του έχει απομείνει.

Ο διώκτης του, στην υπηρεσία της επαναστατικής κυβέρνησης, θέλει να επιβάλει με φωτιά και τσεκούρι την υπόθεση μιας άλλης, δίκαιης, κοινωνίας. Επιδιώκει την καταστροφή του «παλιού» κόσμου μέσα από εκατόμβες θυμάτων. Ο συγγραφέας δημιουργεί εξαιρετικές εικόνες μιας κοινωνίας σε αποσύνθεση, προσφέρει μερικούς χαρακτηριστικούς ήρωες στην δράση αλλά όλοι επισκιάζονται από τον παπά: Είναι η μάσκα του ιερέα με την οποία ο Γκριν συνδιαλέγεται με τον αναγνώστη όντας ο ίδιος καθολικός αλλά με πολλούς ενδοιασμούς.

Ένα φιλοσοφικό λογοτεχνικό έργο για την αξία της θρησκευτικής πίστης, τους ασκούντες αυτήν και την στάση του εκκλησιάσματος. Η εξουσία της πάνω στους πιστούς και οι εθελοτυφλία των τελευταίων. Η ιστορική αλήθεια είναι πως η Μεξικάνικη Καθολική Εκκλησία ποτέ δεν συνεργάστηκε με το καινούριο τότε καθεστώς. Μάλιστα φανάτισε τον κόσμο με αποτέλεσμα να ξεσπάσει η αντιδραστική αγροτική εξέγερση των Cristeros και εμφύλιος πόλεμος. Το «Η Δύναμις και η δόξα» λαμβάνει χώρα στα τέλη αυτής της κοινωνικής αναταραχής με το σκηνικό να παραπέμπει τρόπον τινά στο πάθος του Χριστού. Μόνο που εδώ ο αμνός του Θεού δεν είναι άλλος από τον διεφθαρμένο παπά. Υπάρχει μάλιστα και ο Ιούδας με την μορφή ιθαγενούς Ινδιάνου που εισπράττει την αμοιβή.

αντωνης2

Μα αυτά τα δεδομένα ο συγγραφέας προτείνει την δική εκδοχή περί καθολικισμού και κατ’ επέκταση της θρησκείας μέσα από την καθοδική πορεία ενός «ελεεινού» ιερέα που ενώ έχει την δυνατότητα φυγής διαλέγει το σίγουρο τέλος του με την σύλληψή του από τον «άτεγκτο» στρατιωτικό. Μερικές σκηνές, ιδίως η εισαγωγή με την απεικόνιση της άθλιας μεξικάνικης επαρχίας αλλά και εκείνης στο σκοτάδι της μικρής φυλακής όπου ο ιερέας συνομιλεί με ανθρώπους χαμένους γύρω του, ακόμη εκείνη της εκτέλεσής του, τέτοιες σκηνής, άνετα μπορούν να τοποθετηθούν στο πάνθεον της μεγάλης λογοτεχνίας.

Να μην παραλείψουμε, βεβαίως και την δυναμική μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου!

 

info

Ιβάν Τουργκένιεφ, «Πατέρες και γιοι»
Εισαγωγή – μετάφραση: Ελένη Μπακοπούλου.
Επίμετρο: Prosper Merimme – Virginia Woolf.
Εκδ. Αγρα

Γκράχαμ Γκριν, «H Δύναμις και η δόξα»
Εισαγωγή: Τζον Απντάϊκ
Επίμετρο: Σταύρος Ζουμπουλάκης
Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
Εκδ. Πόλις

Γεννήθηκε στην Αθήνα και μεγάλωσε στην Αθήνα. Σπούδασε Βιολογία στην Ιταλία και στην Ελλάδα. Παράλληλα, έπαιξε ως μουσικός παραγωγός σε πολλά ραδιόφωνα για πολλά χρόνια και έγραψε ως μουσικός κριτικός σε μια σειρά περιοδικά. Αυτό συνεχίζει μέχρι και σήμερα.