Περίεργα(;) έργα τέχνης

...ή, όταν η τέχνη διαστρεβλώνει τη ζωή.

| 25/07/2015

Τόσο η ιστορία της τέχνης, όσο και η κριτική της, ανήκουν σε ένα ευρύτερο φάσμα των ανθρωπιστικών επιστημών, στόχος των οποίων είναι η ερμηνεία και κατανόηση των ανθρώπινων πράξεων και πνευματικού έργου. Τα βασικά μεθοδολογικά εργαλεία και των δυο πεδίων αντλούνται από την ερμηνευτική παράδοση, ενώ κεντρικός άξονας των αναλύσεων αποτελεί η κατανόηση, που ουσιαστικά νοηματοδοτεί  το πνεύμα των παραπάνω πράξεων, των έργων τέχνης, εν προκειμένω. Στα ακόλουθα έργα, οι ιδέες και τα υφέρποντα νοήματα είτε συνδέονται χαλαρά μεταξύ τους, είτε δεν συνδέονται καθόλου…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..

 vertm

Εικόνα 1Vertumnus, πορτραίτο που απεικονίζει τον Ροδόλφο Β’, Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (1576-1612), ζωγραφισμένος ως Vertumnus, ο Ρωμαίος Θεός των εποχών, c. 1590-1. Skokloster Castle, Sweden.

Καθήκον ενός ζωγράφου που εργάζεται στην αυλή κάποιου ευγενή την περίοδο της αναγέννησης, είναι να δημιουργεί πορτραίτα του ηγεμόνα, όμοια με αυτόν, αν όχι και πιο εξωραϊσμένα. Ωστόσο, το 1590 ο Giuseppe Arcimboldo ζωγράφισε τον  βασιλικό προστάτη του, αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Rudolf Β’, σαν ένα σωρό με φρούτα και λαχανικά. Με μπιζέλια για βλέφαρα και μια κολοκύθα για μέτωπο, το αποτέλεσμα είναι, αν μη τι άλλo, grotesque και η φιγούρα του αυτοκράτορα προσεγγίζει την καρικατούρα. Ευτυχώς, ο Rudolf είχε αίσθηση του χιούμορ και ήταν συνηθισμένος στο σκωπτικό  πνεύμα του καλλιτέχνη.  Έτσι, ο Αρτσιμπόλντο υπηρέτησε την οικογένεια των Αψβούργων για περισσότερα από 25 χρόνια, συνεχίζοντας να δημιουργεί τις εκκεντρικές συνθέσεις από πλάσματα της θάλασσας,  λουλούδια, ψητά και άλλα αντικείμενα. Ως εκπρόσωπος του μανιερισμού, σκοπός του έργου του ήταν να καταδείξει την στενή σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Γι’ αυτό και οι πίνακες χαρακτηρίζονται από τη πολυπλοκότητα στη σύνθεση, την επιτήδευση στην απόδοση της ανθρώπινης έκφρασης καθώς και την κατάργηση των αρμονικών αναλογιών της Αναγέννησης, πολλές φορές μέσω της επιμήκυνσης των ανθρώπινων χαρακτηριστικών ή με τη χρήση εξεζητημένων στάσεων. Σε αντίθεση με τα αναγεννησιακά ιδεώδη, τα οποία αναζητούσαν την ρεαλιστική απεικόνιση των φυσικών αναλογιών, οι φιγούρες είναι υπερβολικά παραμορφωμένες, προκειμένου να καλλιεργηθεί μία συναισθηματική ένταση. Για τους κριτικούς τέχνης αποτελεί θέμα συζήτησης, αν τα έργα του ήταν έργα φαντασίας ή έργα ενός διαταραγμένου μυαλού. Οι περισσότεροι πάντως υποστηρίζουν ότι, αν λάβουμε υπόψη την γοητεία που ασκούσαν τα παζλ, τα αινίγματα, και καθετί περίεργο στους ανθρώπους της Αναγέννησης, ο Αρτσιμπόλντο ήταν απλώς άλλος ένας θαυμαστής. Παρόλο που τα συμβατικά του έργα με παραδοσιακά, θρησκευτικά θέματα ξεχάστηκαν, γιατί υπήρχαν και τέτοια, τα πορτραίτα του, ανθρώπινα κεφάλια που αποτελούνταν από λαχανικά, φρούτα, φυτά, ρίζες δέντρων εκτιμήθηκαν από την ομάδα των υπερρεαλιστών και κυρίως από τον Σαλβαδόρ Νταλί, ενώ θαυμάζονται ακόμα και σήμερα.

[br]

codex

Εικόνα 2: σελίδα από το Codex Seraphinianus

Προχωρώντας σε κάτι πιο πρόσφατο, το 1981 εκδόθηκε ένα αξιοπερίεργο πόνημα/εγκυκλοπαίδεια με τίτλο Codex Seraphinianus, από τον αρχιτέκτονα Luigi Serafini. Στο σύνολο των 380 σελίδων, δεν βγαίνει κανένα λογικό νόημα, ούτε από τις εικονογραφήσεις, που μοιάζουν με σουρεαλιστικές παρωδίες των εικόνων του πραγματικού κόσμου, αλλά ούτε ακόμα και από το κείμενο, που φαίνεται να είναι γραμμένο σε φανταστική ή κρυπτογραφημένη γλώσσα. Θεωρείται περισσότερο μια εγκυκλοπαίδεια τύπου χειρόγραφο με παραρτήματα ζωολογίας, βοτανικής, φυσικής, ανατομίας, μηχανικής, αρχιτεκτονικής, ιστορίας, ακόμα και μόδας, συνοδευόμενα από αναρίθμητα σχέδια και σκίτσα. Σε αρκετά σημεία, φέρει αρκετές ομοιότητες με έργα των Έσερ και Μπος αλλά και την μικρή ιστορία του Χορχέ Λουί Μπόρχες, με τίτλο “Tlön, Uqbar, Orbis Tertius”. Όσον αφορά το αλφάβητο, έχουν διατυπωθεί διάφορες γλωσσολογικές  θεωρίες, που τελικά φαίνεται να ανατράπηκαν, όταν ο ίδιος ο συγγραφέας δήλωσε το 2009 ότι αποτελεί περισσότερο δείγμα «αυτόματης γραφής», ενώ έχει περισσότερο στόχο να δημιουργήσει «το αίσθημα που νιώθουν τα μικρά παιδιά μπροστά σε βιβλία που  δεν μπορούν ακόμα να καταλάβουν, αλλά βλέπουν ότι βγάζουν νόημα για τους μεγάλους».  Χρειάστηκε περίπου 30 μήνες για να ολοκληρωθεί από τον δημιουργό του, αλλά φαίνεται ότι θα μας προξενεί ενδιαφέρον για πολλά ακόμα χρόνια, εφόσον οι δυο από τις πέντε συνολικά εκδόσεις, κυκλοφόρησαν μετά το 2000, με μόλις 7 χρόνια διαφορά.

[br]

damien hurst

Εικόνα 3: The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living – Damien Hurst

Ο Damien Hurst θεωρείται ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους Βρετανούς καλλιτέχνες του τελευταίου αιώνα. Σήμα κατατεθέν του είναι η σειρά έργων με νεκρά ζώα βυθισμένα σε φορμαλδεΰδη, με το πιο διάσημο να είναι αυτό με τον νεκρό καρχαρία τίγρη, που τιτλοφορείται ως «Η φυσική αδυναμία του θανάτου στο μυαλό κάποιου που ζει». Πολλοί Βρετανοί καλλιτέχνες βρίσκουν το έργο του «χλιαρό» και χωρίς φαντασία, στην βάση τού ότι μεγάλο μέρος της δουλειάς του έχει δημιουργηθεί από μια ομάδα μαθητευόμενων. Επίσης, έχει υποστηριχθεί ότι το έργο με τον καρχαρία είναι εντυπωσιακό απλά επειδή είναι ένας καρχαρίας και ότι  «η απόφαση να το βαλσαμώσουμε και να το βάλουμε σε ένα γυάλινο κουτί είναι τόσο απλή και ανέμπνευστη, όσο το να κορνιζώσουμε ένα διάσημο έργο τέχνης». Ο ίδιος, βέβαια, διατείνεται ότι πρόθεσή του είναι να αναγκάσει τον θεατή να βγει από το στοιχείο του με το να εισάγει στο περιβάλλον της γκαλερί έναν καρχαρία «αρκετά πραγματικό ώστε να σε τρομάξει. Με την απομόνωση του καρχαρία από το φυσικό του περιβάλλον, με τη φορμαλδεΰδη που παρέχει μια ψευδαίσθηση ζωής , το έργο εξερευνά μεγαλύτερους φόβους μας και τις δυσκολίες που εμπλέκονται στην προσπάθειά μας να τους εκφράσουμε επαρκώς». Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: Μπορείτε να δοκιμάσετε και να αποφύγετε [το θάνατο], αλλά αυτός είναι ένα τόσο μεγάλο πράγμα που δεν μπορείτε. Αυτό είναι το τρομακτικό, έτσι δεν είναι;

[br]

ουρητηριο

Εικόνα 4: Fountain- Marcel Duchamp

Τα έργα των ντανταϊστών έχουν ως πρωταρχικό στόχο να προκαλέσουν  παραδεδομένες αξίες, οπότε θεωρητικά θα πληρούσαν όλα τις προϋποθέσεις για να παρουσιαστούν στο παρόν άρθρο. Ωστόσο, ενδεικτικά θα αναφερθούμε στο «Συντριβάνι» του Μαρσέλ Ντυσάν. Ο καλλιτέχνης γεννήθηκε στην Γαλλία και σπούδασε στο Παρίσι με τα αδέρφια του στις αρχές του 1900. Θεωρείται πρωτεργάτης πολλών κινημάτων, όπως του Σουρεαλισμού και του Κονσεπτουαλισμού και με τον θάνατό του, το 1968, άφησε πίσω του ένα πολυσχιδές έργο, που εστιάζει περισσότερο στην κινητοποίηση των αισθήσεων και της φαντασίας. Πάνω σε αυτή την αντίληψη κινείται και το εν λόγω έργο, που δεν είναι τίποτα άλλο από ένα ουρητήριο τοποθετημένο 90ο από την κανονική θέση χρήσης και υπογεγραμμένο με το ψευδώνυμο «R. Mutt» και το έτος σύλληψης (1917). Αν και προτάθηκε να παρουσιαστεί στο ετήσιο «Σαλόνι των Ανεξάρτητων» του 1917, που αποτελούσε μια από τις πιο πρωτοπόρες εκθέσεις της εποχής, δεν έγινε δεκτό, με την αιτιολογία ότι «δεν είναι τέχνη»(not-art). Δεδομένου ότι είχε συμφωνηθεί να εκτεθεί όποιο έργο πλήρωνε ένα πενιχρό αντίτιμο και ότι ο Ντυσάν αποτελούσε ιδρυτικό μέλος της διοργανώτριας «συντεχνίας», της «Κοινωνίας των Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών», αποφάσισε να παραιτηθεί. Το «Συντριβάνι» αποτελεί ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του, ίσως γιατί προσεγγίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια τον ορισμό του «ready-made» (= δημιουργία έργων τέχνης με απλή επιλογή ενός συνηθισμένου, βιομηχανικού αντικειμένου και επανατοποθέτησή του στο χώρο), όπως αυτός εμφανίστηκε στο «Σύντομο Λεξικό του Σουρεαλισμού» των Αντρέ Μπρετόν και Πωλ Ελυάρ. Αντίθετα με την «οπτική τέχνη», η επιλογή γίνεται στην βάση της «οπτικής αδιαφορίας», από την άποψη ότι «αντικατοπτρίζει αισθήματα ειρωνείας, χιούμορ και αμφισημίας». Αυτό διαφαίνεται και από την προσέγγιση του φιλοσόφου Stephen Hicks, την οποία και αναπαράγω αυτούσια: «Ο καλλιτέχνης δεν είναι ένας μεγάλος δημιουργός – Ο Ντυσάν πήγε για ψώνια σε ένα κατάστημα ειδών υγιεινής. Το έργο τέχνης δεν είναι ένα ιδιαίτερο αντικείμενο -είναι μαζικά παραγόμενο σε ένα εργοστάσιο. Η εμπειρία της τέχνης δεν είναι συναρπαστική και δεν εξευγενίζει -στην καλύτερη περίπτωση, είναι αινιγματική και σε αφήνει ως επί το πλείστον με ένα αίσθημα αποστροφής. Αλλά πέρα από αυτό, ο Ντυσάν δεν επέλεξε ένα οποιοδήποτε ready-made για να εμφανιστεί. Στην επιλογή του ουρητηρίου, το μήνυμά του ήταν σαφές: Η τέχνη είναι κάτι που είναι για χέσιμο.» Μεγάλα λόγια  για το έργο κάποιου που δήλωνε ντανταϊστής και διέμενε στο σπίτι των συλλεκτών των έργων τέχνης του τα καλοκαίρια.

Ο εν λόγω καλλιτέχνης πρότεινε κάποτε ως ορισμό της τέχνης ότι είναι «οποιαδήποτε δραστηριότητα οποιουδήποτε είδους»- τα πάντα, με λίγα λόγια. Σήμερα, το γεγονός ότι μόνο ορισμένες δραστηριότητες  θεωρούνται τέχνη, αποτελεί κοινωνική κατασκευή, μια «σιωπηλή» παραδοχή με το πέρασμα των αιώνων. Μελέτες[1] δείχνουν ότι το παλαιότερο σύστημα τεχνών πριν το δικό μας σύγχρονο σύστημα (Fine Art )αντιλαμβανόταν ως τέχνη, οποιοδήποτε επιδέξια ανθρώπινη δραστηριότητα. Για παράδειγμα, στην αρχαιότητα δεν υπήρχε διάκριση μεταξύ «τέχνης» και «τεχνικής» . Αυτή επήλθε αργότερα, λόγω των ελιτίστικων αξιών της σύγχρονης κουλτούρας, που ονομάζει «έργο τέχνης» αυτό που κάνει ένας «άσπρος Ευρωπαίος» και «κατασκευή» το έργο των υπολοίπων. Συνεπώς, η δυσκολία διάκρισης των δυο εννοιών έγκειται στον ελιτισμό και η ειδοποιός  διαφορά βρίσκεται στην διαφορετική κοινωνική κατάσταση του «καλλιτέχνη» και του «τεχνίτη-εργάτη»[2].

Πηγές:

http://www.smithsonianmag.com/arts-culture/arcimboldos-feast-for-the-eyes-74732989/?no-ist=&page=2

http://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Seraphinianus

http://all-that-is-interesting.com/most-bizarre-art

http://en.wikipedia.org/wiki/Readymades_of_Marcel_Duchamp

http://www.damienhirst.com/the-physical-impossibility-of

http://en.wikipedia.org/wiki/Fountain_(Duchamp)

  • But Is It Art? : An Introduction to Art Theory-Cynthia Freeland
  • ΝΤΥΣΑΝ-εκδόσεις TASCHEN

 [Οι ξενόγλωσσες πηγές είναι σε ελεύθερη μετάφραση από την αρθρογράφο.]


[1] The Invention of Art: A Cultural History (2001)- Dr. Larry Shiner

[2] The Distinction between Art and Craft-Sally J. Markowitz ,σελ.55