Πώς γράφεται η (κακή) ποίηση: Ένας πρακτικός οδηγός

Alexander Pope, "Περί βάθους", Εκδόσεις Αντίποδες

| 24/06/2015

περι βαθουςΠερί βάθους, Αλεξάντερ Πόουπ, Μια πραγματεία του Μαρτίνους Σκρίμπλερους για την τέχνη της βύθισης στην ποίηση, Μετάφραση: Θοδωρής Δρίτσας, Κώστας Σπαθαράκης, Επίμετρο: Αγγέλα Διώτη, Εκδ. Αντίποδες

 Πνευματώδης, δηκτικός, ευφάνταστος, τιμητής του δημόσιου και ιδιωτικού βίου του καιρού του, ο Αλεξάντερ Πόουπ (1688 -1744) θεωρείται από πολλούς ο σημαντικότερος Άγγλος ποιητής του 18ου αιώνα. «Η ποίησή του είναι το βιβλίο της ζωής», έγραψε γι’ αυτόν ο Μπάυρον. Η στιχουργική δεξιοτεχνία του ήταν απαράμιλλη –μάλιστα η έμμετρη μετάφρασή του της Ιλιάδας σε ιαμβικά ομοιοκατάληκτα δίστιχα υπήρξε στην εποχή της μεγάλη εκδοτική επιτυχία.

Ο Πόουπ καλλιέργησε με πάθος τη σάτιρα[i], χρησιμοποιώντας τη για να διακωμωδήσει τα δημόσια ήθη αλλά και για να λύσει τις διαφορές του με το λογοτεχνικό κατεστημένο της εποχής του. Συνοδοιπόροι του τα μέλη της Λέσχης των Scriblerus: εκτός από τον ίδιο, οι Τζόναθαν Σουίφτ, Τζον Γκέι, Τζον Άρμπαθνοτ κ.α. (Από τη δημιουργική αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της λέσχης προέκυψαν σπουδαία σατιρικά κείμενα όπως Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ του Σουίφτ, η Όπερα του ζητιάνου του Γκέι και η Ηλιθιάδα του Πόουπ, ένα αριστούργημα ψευδο-ηρωικής ποίησης.)

Στο Περί βάθους ο Πόουπ ως Μαρτίνους Σκρίμπλερους –κοινό ψευδώνυμο των μελών της λέσχης-, κάνει μια ανατρεπτική ανάγνωση ενός από τα σημαντικότερα έργα λογοτεχνικής θεωρίας της αρχαιότητας, της πραγματείας του Λογγίνου (;) Περί ύψους (έργο του 1ου αι. μ.Χ.), για να οδηγήσει τον αναγνώστη όχι σε υψηλά ποιητικά πετάγματα, αλλά «στο βάθος –στο κέντρο, στο τέλος, στον πάτο, στο non plus ultra της αληθινής νεότερης ποίησης!». «Η μετριότητα δεν θα πρέπει να απαγορεύεται στους αγαθούς υπηκόους του αγγλικού στέμματος», δηλώνει ο συγγραφέας. Οι εκκρίσεις κακής ποίησης, εξίσου απαραίτητες με το φτάρνισμα και την καταρροή, έχουν «θετικότατες επιπτώσεις στην υγεία».

pope Illustration by Marianne Goldin.

Αlexander Pope, Illustration: Marianne Goldin.

Για να κατακτήσει κάποιος την τέχνη του βάθους, δεν έχει παρά να ακολουθήσει τους κανόνες που ο Πόουπ έχει συλλέξει και οργανώσει «υπό τη μορφή νομικών διατάξεων» στα δεκαέξι κεφάλαια του βιβλίου. Έτσι, ο επίδοξος ποιητής θα μάθει να αποστρέφεται την κοινή λογική, να συσκοτίζει τα νοήματα, -«γιατί η σκοτεινότητα … προσδίδει μια σιβυλλική μεγαλοπρέπεια σε λόγια που δεν σημαίνουν απολύτως τίποτα»-, να επιδιώκει την «πιο αξιέπαινη απεραντολογία» χρησιμοποιώντας άφθονες περιφράσεις, -οι οποίες, εκτός των άλλων, συμβάλλουν και στην αύξηση των σελίδων του βιβλίου! Θα διδαχθεί να γράφει έναν πανηγυρικό σύμφωνα με τον «χρυσό κανόνα του μετασχηματισμού» ενός φαύλου σε ήρωα, και θα εντρυφήσει στη «συνταγή για την παρασκευή επικού ποιήματος». Όταν μάλιστα καταφέρει να συνδυάσει ένα βαρύ «φορτίο μεταφορών» με το επιβλητικό «ύφος του κοθόρνου», τότε το βάθος θα αγγίξει την τελειότητα!

Η θεωρία του βάθους συνοδεύεται φυσικά από άφθονα –απολαυστικά- παραδείγματα, τα οποία ο Πόουπ έχει αντλήσει από τα έργα των συναδέλφων του. Τα πυρά του συγκεντρώνει ο σύγχρονός του επικός ποιητής Richard Blackmore (1654 – 1729), χωρίς ωστόσο να χαρίζεται και στους υπόλοιπους, που με σαρδόνια ικανοποίηση τους κατατάσσει σε «συνομοταξίες», τις «κύριες παραλλαγές του βάθους».

Κι ας μη φανταστούν οι Έλληνες αναγνώστες ότι όλα αυτά δεν τους αφορούν. Στο τελευταίο, 17ο κεφάλαιο του βιβλίου, το οποίο ο …Μαρτίνους Σκρίμπλερους είχε την καλοσύνη να γράψει, όπως μας βεβαιώνουν οι εκδότες, ειδικά για την ελληνική έκδοση του έργου του, ο Κεφαλονίτης σατιρικός ποιητής Παναγιώτης Πανάς (1832-1896) μάς δίνει τη δική του Ποιητική Συνταγή για ένα ποίημα αλά Βαλαωρίτη!

Η μετάφραση των «Αντιπόδων» Θοδωρή Δρίτσα και Κώστα Σπαθαράκη είναι ευρηματική και σπινθηροβόλα, και το επίμετρο της Αγγέλας Γιώτη αποτελεί από μόνο του ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ανάγνωσμα, όπου παρακολουθούμε τις περιπέτειες της ιδέας του υψηλού ανά τους αιώνες, από τον Λογγίνο και τον Οράτιο μέχρι τον Ροΐδη και τον Πανά.

Όποιος κι αν ήταν τελικά ο σκοπός του Πόουπ όταν έγραφε το Περί βάθους, είναι σίγουρο ότι οι κανόνες του μπορούν να φανούν ιδιαίτερα χρήσιμοι σε όποιον θελήσει να διδαχθεί απ’ αυτούς – δεν έχει παρά να μιμηθεί τον συγγραφέα και να τους… αντιστρέψει!


[i] Το «ηρωι-κωμικό» ποίημα του Πόουπ Η Απαγωγή της Μπούκλας κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Φυλάτος, σε μετάφραση Φωτεινής Παπαδοπούλου.