Το τσίρκο στην τέχνη

| 16/04/2019

Το τσίρκο και η μαγεία του άσκησε μεγάλη επίδραση σε πολλούς ζωγράφους και αποτέλεσε το κύριο θέμα σε πολλά έργα τους. Η φανταστική ατμόσφαιρά του σε συνδυασμό με το μυστήριο που αποπνέει αλλά και η μελαγχολική του διάσταση έγινε το επίκεντρο πολλών ζωγραφικών συνθέσεων αλλά και άλλων μορφών τέχνης.

Το τσίρκο Μεντράνο επίκεντρο των διασκεδάσεων στην Μονμάρτρη ήταν το παλιό τσίρκο Φερνάντο που είχε υμνήσει ο Ντεγκά στο έργο Μις Λαλά, ο Ρενουάρ στο Λευκό Πιερότο και στις Ακροβάτισσες, ο Σερά στο τελευταίο του έργο Το Τσίρκο και ο Λωτρέκ στη σειρά σχεδίων του με θέμα το τσίρκο.

Στις αρχές του 1899 ο Τουλούζ Λωτρέκ κατέρρευσε στη μέση του δρόμου. Σε παραλήρημα μεταφέρθηκε στην ψυχιατρική κλινική στο Νεϊγύ, κοντά στο Παρίσι. Όταν ανέκτησε τις αισθήσεις του και συνειδητοποίησε ότι βρίσκεται σε άσυλο έγινε έξαλλος φοβούμενος ότι θα έμενε εκεί για πάντα. Με τον καιρό προσπαθούσε να βρει τρόπους ώστε να αποδείξει στους γιατρούς ότι η κατάστασή του είχε βελτιωθεί. Πίστευε ότι αν έκανε μια σειρά σχεδίων θα έπειθε τους γιατρούς ότι έχει συνέλθει, έτσι δούλεψε από μνήμης μια σειρά σχέδια όπου απεικόνισε σκηνές από το τσίρκο. Τα έργα αυτά αντανακλούν μια εσωτερική αναταραχή μια μελαγχολία και μια βαθιά υπαρξιακή αγωνία. Όταν πήρε εξιτήριο από την κλινική ένιωθε σαν να είχε αποδράσει από τη φυλακή και έλεγε στους φίλους του ότι «εξαγόρασα την ποινή μου με τα σχέδιά μου».

Ο Πικάσο συνήθιζε να επισκέπτεται το τσίρκο Μεντράνο πολλές φορές την εβδομάδα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όλη η Ροζ Περίοδος της δημιουργίας του με τους αρλεκίνους και τους ακροβάτες είναι ταυτισμένη με το τσίρκο. Η καλλιτέχνις φίλη του Φερνάνδη Ολιβιέ την αποκαλούσε πάντα «περίοδο των Σαλτιμπάγκων». Τον Πικάσο συγκινούσε η ατμόσφαιρα του τσίρκου, η μελαγχολία που αναδυόταν κάτω από τον λαμπερό κόσμο του. Οι φιγούρες των σαλτιμπάγκων και των αρλεκίνων του έχουν κάτι το ασθενικό. Ο θάνατος του Αρλεκίνου (1906) είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα που εκφράζει μια βαθιά υπαρξιακή κατάσταση. Ο Πικάσο γνώριζε τους ανθρώπους του τσίρκου και τον γοήτευε η συναναστροφή μαζί τους, τον γοήτευε ιδιαίτερα το άξεστο στοιχείο που τους χαρακτήριζε. Στα παρασκήνια και στο μπαρ του τσίρκου θηριοδαμαστές, ακροβάτες, ταχυδακτυλουργοί, ισορροπιστές, κλόουν συνέθεταν ένα ελκυστικό ανθρώπινο μωσαϊκό που έδινε το ερέθισμα στο ζωγράφο για να δημιουργήσει.

Pablo Picasso

Η Φερνάνδη Ολιβιέ μιλούσε για τα βράδια που η παρέα πήγαινε στο τσίρκο και ανέβαινε στο μπαρ όπου ήταν διάχυτη στην ατμόσφαιρα μια οσμή από ούρα αλόγου, τρίχωμα λιονταριού και ιδρώτα ανακατεμένο με αλοιφές και αψιθιά. Ο Πικάσο και ο Μπρακ περνούσαν τα βράδια τους εκεί αφήνοντας τους φίλους τους να βλέπουν το θέαμα. Ο Πικάσο απολάμβανε ιδιαίτερα να τα λέει με τους κλόουν οι οποίοι τις περισσότερες φορές ήταν Γερμανοί ή Άγγλοι και έτσι προσπαθούσε να επικοινωνήσει μαζί τους αυτοσχεδιάζοντας λεκτικά. Ιδιαιτέρως είχε σαγηνευτεί από έναν Ολλανδό κλόουν τον οποίο και είχε καλέσει με τη γυναίκα του στο Μπατώ – Λαβουάρ που έμενε για γεύμα.

Στα απομνημονεύματα της η Φερνάνδη κάνει αναφορά για τον Γκροκ ο οποίος ήταν μια πραγματική αποκάλυψη, ένα παραλήρημα γέλιου και ξεφαντώματος. Πολλές φορές πήγαιναν τρεις ή και τέσσερις φορές την εβδομάδα για να τον δουν.

Μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος, ο Πικάσο τελείωνε τη βραδιά με τους φίλους του στο μπαρ του ξενοδοχείου των Δύο Ημισφαιρίων, το οποίο βρισκόταν πολύ κοντά στο τσίρκο, εκεί έμεναν οι έκτακτοι εργαζόμενοι του τσίρκου ή αλλιώς «ταξιδευτές». Το ξενοδοχείο ήταν διακοσμημένο με αφίσες από τα διάφορα νούμερα του τσίρκου σε όλες τις γλώσσες. Η χαρά του Πικάσο ήταν απερίγραπτη όταν πολλές φορές τον περνούσαν για Ισπανό ισορροπιστή. Επίσης τα εκκεντρικά αγγλικού στυλ κοστούμια των Σαλτιμπάγκων τον είχαν στην κυριολεξία ενθουσιάσει με αποτέλεσμα να τα υιοθετήσει.

Franco Pinna

Ένας άλλος καλλιτέχνης που αποτύπωσε το τσίρκο στα έργα του με μια μαγευτική και συγχρόνως ονειρική και φανταστική διάσταση είναι ο Μαρκ Σαγκάλ. Τα πολύχρωμα έργα του όπως Το Άλογο του Τσίρκου, Το μπλε Τσίρκο, Το Τσίρκο και πολλές άλλες συνθέσεις του αναδεικνύουν τη μυσταγωγία του τσίρκου.

Είναι πράγματι πάρα πολλά τα έργα του Σαγκάλ που έχουν ως θέμα το τσίρκο, η συγκίνηση που του προκαλούσε το θέαμα του τσίρκου και η σχέση του με αυτό, δίνεται με τον πιο εξαιρετικό τρόπο μέσα από τις μεταφυσικής ομορφιάς συνθέσεις του. Έργα γεμάτα κίνηση και χρωματική πανδαισία που σε ταξιδεύουν σε έναν κόσμο μαγείας. Ακροβάτες, ζώα, κλόουν σε ένα ατέλειωτο πολύχρωμο εικαστικό παιχνίδι που αποπνέει παιδικότητα, αυθεντικότητα και αλήθεια. Οι φιγούρες του Σαγκάλ σαν να αποκτούν υπόσταση και να πετούν κυριολεκτικά χάνοντας τη βαρύτητά τους σε ένα ονειρικό σύμπαν.

Το τσίρκο άγγιξε και άλλες μορφές τέχνης, ο Φελίνι το μετέφερε από τα σκίτσα του στο σινεμά Οι Βιτελόνι, Λα Στράντα, 81/2, Οι Κλόουν.

Ο κλόουν αποτελεί ένα δυνατό σύμβολο στον κινηματογράφο του Φελίνι. Ο Φελίνι δήλωνε για το ρόλο της Τζουλιέτα Μασίνα ως Τζελσομίνα στο Λα Στράντα: Με τη μιμική του κλόουν που έχει η Τζουλιέτα ενσαρκώνει στη σχέση της μαζί μου τη νοσταλγία της αθωότητας.

Ο πρώτος κλόουν που συνάντησε ο Φελίνι ήταν ο Πιερίνο σύμφωνα με τα λεγόμενά του, η γοητεία του στάθηκε καθοριστική για εκείνον. Ο κλόουν παίρνει τα χαρακτηριστικά του φανταστικού πλάσματος που εκφράζει την παράλογη πλευρά του ανθρώπου, τη συνιστώσα του ενστίκτου, την επαναστατικότητα και την αμφισβήτηση ενάντια στην ανώτερη τάξη που έχει μέσα του ο καθένας μας. Καρικατούρα του ανθρώπου σαν ζώο και σαν παιδί, σαν χλευαστής και σαν χλευαζόμενος. Από κείνη την πρώτη συνάντηση θέλησα αμέσως να γίνω σαν αυτόν. Και στο βάθος στο τέλος τα κατάφερα.

Ο Φελίνι πίστευε ότι ο κινηματογράφος μοιάζει με το τσίρκο επειδή είναι ένα κράμα τεχνικής, ακρίβειας και αυτοσχεδιασμού. Επίσης έλεγε ότι αν δεν είχε γνωρίσει το Ροσελίνι θα ήθελε να ήταν διευθυντής σε τσίρκο. Το τσίρκο όπως και το σινεμά είναι δημιουργία και ζωή.

Το θέαμα του τσίρκου επηρέασε τις ταινίες του Φελίνι από την πρώτη του, Τα φώτα του βαριετέ. Ο κόσμος του Φελίνι αποτελείται από τσαλαπατημένα άτομα που καταφέρνουν να προκαλέσουν ένα χαμόγελο με τη θλιβερή ζωή τους. Με αυτή την έννοια κλόουν κυριολεκτικοί ή όχι εμφανίζονται σ’ όλο το έργο του.

Ο νυχτερινός ερχομός του τσίρκου, όταν το πρωτόδα παιδί, είχε χαρακτήρα οπτασίας. Κάτι σαν αερόστατο, χωρίς καμιά προειδοποίηση το προηγούμενο βράδυ δεν υπήρχε, το πρωί ήταν μπρος στο σπίτι μου. Τον πρώτο κλόουν, τον Πιερίνο, τον είδα στο συντριβανάκι, το πρωί μετά την παράσταση. Να μπορούσα να τον αγγίξω, να μπορούσα να είμαι σαν αυτόν!

Marc Chagall

.

Βιβλιογραφία – Πηγές

Jean Paul Crespelle, H Καθημερινή ζωή στη Μονμάρτρη τον καιρό του Πικάσο, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1997.

Matthias Arnold, Ανρί ντε Τουλούζ Λωτρέκ, εκδ. Taschen, 2005.

Ο Φελίνι για τον Φελίνι, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1982.

Chris Wiegand, Φεντερίκο Φελίνι, εκδ. Taschen, 2004.

Η Κατερίνα Κοφφινά είναι πολιτισμολόγος. Σπούδασε «Ευρωπαϊκό Πολιτισμό» με μεταπτυχιακή εξειδίκευση στη Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και Εφαρμοσμένες Εικαστικές Τέχνες στις σχολές Βακαλό και Αrtes (πρώην Δοξιάδη). Έχει εργαστεί πολλά χρόνια στον αρχιτεκτονικό χώρο. Έχει συνεργαστεί με ιδρύματα και συλλόγους στην παραγωγή καλλιτεχνικών και ιστορικών προγραμμάτων, καθώς και με τα περιοδικά «Ιστορία - Πάπυρος», «Science Illustrated», «Ιστορικά Θέματα», "Πολίτες" «Το Περιοδικό». Είναι ιδρυτικό μέλος της Ομάδας Παραγωγής Δημόσιας Ιστορίας "hιστορισταί". Επίσης είναι μέλος και γραμματέας του Δ.Σ του Συλλόγου Πτυχιούχων Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.