Χωρίς λεφτά, χωρίς δεσμά

| 03/05/2014

«Money makes the world go round» τραγουδούσαν οι απανταχού φραγκάτοι την τελευταία εικοσαετία. Και το τραγούδι των σειρήνων (τραπεζιτών, επιχειρηματιών, μεγιστάνων, διαφημιστών κ.λπ. κ.λπ.) μάς μάγεψε και μάς… Τι μπορεί να γίνει όμως στην παρούσα συγκυρία της κρίσης και της ύφεσης, που η αγορά έχει «στεγνώσει», κοινώς «δεν υπάρχει σάλιο» και το χρήμα αλλάζει χέρια όσο συχνά πετούν οι πιγκουίνοι; «Χωρίς λεφτά, χωρίς δεσμά» έρχονται να υποστηρίξουν ορισμένοι, αναδεικνύοντας νέους τρόπους ανταλλαγών χωρίς τη μεσολάβηση του χρήματος.

Μια πρόταση που ακούγεται όλο και πιο συχνά και στην Ελλάδα της χρεοκοπίας, της διά βίου λιτότητας και των ληστρικών μνημονίων είναι η κυκλοφορία εναλλακτικών κοινωνικών νομισμάτων, που δημιουργούν νομισματική ποικιλότητα (diversité monétaire). Ας θυμηθούμε τις αφίσες με τη λιρέτα Εξαρχείων που γέμισαν τους τοίχους της ιστορικής γειτονιάς (κοσμούμενες από ιστορικά πρόσωπα που έζησαν εκεί), οι οποίες διαλαλούσαν «ότι δεν είναι απαραίτητο το χρήμα που εκδίδεται από τις κεντρικές τράπεζες». Η πρόταση των κοινωνικών νομισμάτων φαντάζει ενδιαφέρουσα σε μια συγκυρία, όπου οι επικριτές της ευρωζώνης και της ένταξης της χώρας στο ευρώ ολοένα αυξάνουν. Μα μπορεί η Ελλάδα να ζήσει έξω από το ευρώ; Και πολύ περισσότερο μπορούν οι κοινωνίες να ζήσουν χωρίς λεφτά; Η εμπειρία της Λατινικής Αμερικής και κυρίως της Αργεντινής δίνει μια πρώτη απάντηση.

Nodos και creditos

Γυρίζοντας με τη μηχανή του χρόνου στο Δεκέμβρη του 2001: Μετά τη θεραπεία – σοκ του ΔΝΤ, η οικονομικά «ασθενούσα» Αργεντινή βυθίζεται στη χρεοκοπία. Πανικόβλητοι οι επιχειρηματίες στέλνουν τις καταθέσεις σε τράπεζες του εξωτερικού και εγκαταλείπουν τη χώρα, βάζοντας λουκέτα στις επιχειρήσεις τους. Η Αργεντινή γεμίζει στρατιές ανέργων και εξαθλιωμένων. Οι διαδηλώσεις, οι βίαιες συγκρούσεις με την αστυνομία, οι απαλλοτριώσεις σε μεγάλα πολυκαταστήματα γενικεύονται. Η εξέγερση με το όνομα Αργεντινάζο φουντώνει εξαναγκάζοντας αρκετούς προέδρους να φύγουν από τη χώρα, νύχτα πάνω σε ελικόπτερο. Όταν η ένταση καταλαγιάζει, εκατομμύρια ανθρώπων βρίσκονται μπροστά σε ένα αδιέξοδο: Λεφτά δεν υπάρχουν. Ούτε δουλειές. Τόσο το κεφάλαιο όσο και η εργασία έχουν απαξιωθεί. Όμως πενία τέχνες κατεργάζεται: Αρχικά γίνεται προσπάθεια από τους εργάτες να επαναλειτουργήσουν με αυτοδιαχείριση τα εγκαταλειμμένα εργοστάσια. Στη συνέχεια δημιουργείται το κίνημα της ανταλλακτική οικονομίας που …άπλωσε τα πλοκάμια του σε όλη τη Λατινική Αμερική.

creditos

Χιλιάδες λέσχες ανταλλαγών  (nodos) συγκροτούνται σε όλη την Αργεντινή. Σε αυτές κυκλοφορούν διακόσια εκατομμύρια κοινωνικά χαρτονομίσματα (creditos). Παράλληλα φτιάχνονται παντού αγροτικοί και αστικοί λαχανόκηποι (Ροσάριο) για αυτοκατανάλωση, οι οποίοι τροφοδοτούνταν από περίπου 800 ομίλους βιοκαλλιεργητών. Ο τρόπος λειτουργίας τής «οικονομίας του ισογείου», όπως ονομάστηκε, είναι απλός: ένα μέλος των nodos «πουλά» προϊόντα ή υπηρεσίες σε κάποιο άλλο και παίρνει ένα πιστωτικό χαρτάκι σαν ιδεατό χαρτονόμισμα, στο οποίο αναγράφεται η αξία της συναλλαγής. Στη συνέχεια μπορεί να το εξαργυρώσει σε όποια λέσχη επιθυμεί για να «αγοράσει» κάποιο άλλο αγαθό ή υπηρεσία. Με άλλα λόγια ένας αγρότης μπορεί να ανταλλάξει τις πατάτες που παράγει με υπηρεσίες ιατρικής περίθαλψης, ενώ ένας καθηγητής κάνοντας μαθήματα μπορεί να εξασφαλίσει το κρέας για την εβδομαδιαία του διατροφή. Σύμφωνα με υπολογισμούς πάνω από 6 εκατ. Αργεντίνοι κατόρθωσαν να τα βγάλουν πέρα χωρίς να χρησιμοποιούν λεφτά, διαμορφώνοντας ένα από τα ισχυρότερα συστήματα ανταλλακτικής οικονομίας στον κόσμο.

Το παράδειγμα της Αργεντινής δεν είναι όμως το μοναδικό. Χιλιάδες εναλλακτικά νομίσματα κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο συμπληρωματικά και παράλληλα με τα εθνικά ή υπερεθνικά νομίσματα: στον Καναδά, τις ΗΠΑ, τη Βραζιλία, την Αυστραλία, τη Νότια Αφρική, τη Κίνα και αρκετές ευρωπαϊκές χώρες (Ισπανία, Γαλλία, Γερμανία κ.ά.). Αξίζει να σημειωθεί ότι μια από τις πρώτες προσπάθειες κυκλοφορίας εναλλακτικού νομίσματος έγινε στην Αυστρία την περίοδο του οικονομικού κραχ. Εν μέσω οικονομικής κρίσης, ο δήμαρχος της πόλης Wörgl, σηκώνοντας το δικό του μπαϊράκι αποφάσισε να πληρώνει τους μισθούς των δημοτικών υπαλλήλων με τοπικό νόμισμα. Όσο περνούσε ο καιρός καθιερώθηκε η αποπληρωμή των δημοτικών τελών και φόρων με το τοπικό νόμισμα, ενώ το υιοθέτησαν και πολλά καταστήματα της περιοχής. Η κυκλοφορία του τοπικού χρήματος πολλαπλασιάστηκε μεταξύ 1932-1934, ενώ την ιδέα ακολούθησαν και άλλες πόλεις της Αυστρίας με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πολλές νέες θέσεις εργασίας και να μειωθεί δραστικά η ανεργία. Το άδοξο τέλος του πειράματος αυτού ήρθε όταν η κεντρική τράπεζα της Αυστρίας απαγόρευσε την κυκλοφορία εναλλακτικών τοπικών νομισμάτων, αποδεικνύοντας ότι οι τραπεζίτες και το σύστημα που εκπροσωπούν δεν αστειεύονται, όταν νιώθουν πως απειλούνται…

nomismata2

Τοπικές Εναλλακτικές Μονάδες στην Ελλάδα

Οι προσπάθειες για κυκλοφορία κοινωνικών νομισμάτων σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, ολοένα αυξάνουν τελευταία: Ένα από αυτά τα εγχειρήματα είναι το Δίκτυο Ανταλλαγών και Αλληλεγγύης Μαγνησίας, που αριθμεί ήδη εκατοντάδες  μέλη. Σε αυτό το δίκτυο, το μέσο συναλλαγής δεν είναι το ευρώ, αλλά η Τοπική Εναλλακτική Μονάδα (ΤΕΜ). Πρακτικά κάθε μέλος του δικτύου, προσφέροντας προϊόντα ή υπηρεσίες πιστώνεται στο λογαριασμό του με τον αριθμό μονάδων ΤΕΜ που έχει συμφωνηθεί. Αντίστοιχα ο λογαριασμός του επωφελούμενου θα μειωθεί ισόποσα. Οι ανταλλαγές καταγράφονται ηλεκτρονικά, ενώ κυκλοφορούν και ειδικά κουπόνια (εντολές πληρωμής) για όσους δεν έχουν πρόσβαση σε υπολογιστές. Πρόκειται για μια «θετική δράση από τους ίδιους τους πολίτες, οι οποίοι παίρνουν τη ζωή στα χέρια τους, δημιουργούν ευκαιρίες απασχόλησης, δίνουν αξία στα τοπικά προϊόντα, βοηθούν τις οικογένειες τους και τις επιχειρήσεις τους να επιβιώσουν και να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση. Το Δίκτυο Ανταλλαγών και Αλληλεγγύης έχει μελετηθεί και δοκιμαστεί με επιτυχία στο εξωτερικό. Δεν υπάρχει εκμετάλλευση από άνθρωπο σε άνθρωπο, δεν υπάρχουν τόκοι ή ανατοκισμοί και τοκογλυφία» αναφέρουν χαρακτηριστικά τα μέλη του. Μάλιστα η λίστα παρεχόμενων υπηρεσιών και προϊόντων ξαφνιάζει λόγω της ποικιλίας της, περιλαμβάνοντας από οικοδομικά υλικά και παιχνίδια μέχρι φροντιστηριακά μαθήματα, φιλοξενία για διακοπές, νομική υποστήριξη, φύλαξη σε παιδιά – ηλικιωμένους κ.ά.

Volos-bartering

Παράλληλα και στην Πάτρα έχει αρχίσει να διαδίδεται η ανταλλαγή προϊόντων / υπηρεσιών, χωρίς τη μεσολάβηση του ευρώ αλλά με τη χρήση του εναλλακτικού νομίσματος οβολός. «Η ιδέα προέκυψε από μια παρέα ανθρώπων που έβλεπαν την κατάσταση όπως διαμορφώνεται και ήθελαν να πάρουν την πρωτοβουλία να δώσουν μία διαφορετικό διέξοδο στην οικονομική κρίση, παίζοντας κάποιο ουσιαστικό ρόλο στην κοινωνική οικονομία» επισημαίνει ο Νίκος Μπογονικολός, πρόεδρος και οικονομικός διαχειριστής του οικονομικού συνεταιρισμού Οβολός, Κέντρο Μελέτης και Τεκμηρίωσης Κοινωνικού Νομίσματος. Ο Οβολός, που δημιουργήθηκε το 2009, αποτελεί πλέον μια κοινότητα χιλιάδων μελών. Και πώς λειτουργεί; Κάθε άτομο που θέλει να γίνει μέλος του οικονομικού συνεταιρισμού συμπληρώνει μια φόρμα εγγραφής στην ηλεκτρονική διεύθυνση www.ovolos.gr και με αυτό τον τρόπο ανοίγει ένα λογαριασμό. Εκεί μπορεί να αποταμιεύει τους οβολούς του, δηλαδή το κεφάλαιό του. Μάλιστα μετά από πρόσφατη απόφαση του ΔΣ θα γίνεται δωρεάν πίστωση σε κάθε μέλος, 100 οβολών, ως κίνηση διευκόλυνσης των συναλλαγών μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας. Από τη στιγμή που κάποιος έχει στη διάθεσή του οβολούς, έχει τη δυνατότητα να αγοράσει και να πουλήσει προϊόντα και υπηρεσίες από οποιοδήποτε άλλο μέλος. «Όταν τα μέλη πωλούν αγαθά ή υπηρεσίες κερδίζουν οβολούς, και οι λογαριασμοί τους πιστώνονται. Όταν τα μέλη αγοράζουν αγαθά ή υπηρεσίες ξοδεύουν οβολούς, και οι λογαριασμοί τους χρεώνονται» εξηγεί ο Ν. Μπογονικολός.

nomismata4

Το σημαντικό είναι ότι με το κοινωνικό νόμισμα τα προϊόντα και οι υπηρεσίες είναι φθηνότερα σε σχέση με την τιμή που έχουν στην αγορά, αφού δεν υπάρχουν μεσάζοντες, κερδοσκοπία και φορολογικές επιβαρύνσεις. Επιπλέον η συσσώρευση οβολών δεν έχει κανένα απολύτως νόημα. Ούτε μπορείς να ελπίζεις στην απόκτηση μελλοντικής υπεραξίας. Στην προσπάθεια αυτή συμμετέχουν εργαζόμενοι, άνεργοι, νοικοκυρές, ιδιοκτήτες εμπορικών καταστημάτων, μπαρ, φροντιστήρια και τώρα τελευταία μεγάλα σούπερ μάρκετ και τοπικά ΜΜΕ. Τα προϊόντα και οι υπηρεσίες που ανταλλάσσονται είναι από οθόνες υπολογιστών και δακτυλογραφήσεις μέχρι δημιουργία καρτών, προσκλητηρίων κ.λπ. «Εμείς προτείνουμε ένα μοντέλο που μπορεί να γενικευτεί στο βαθμό που θα το γενικεύσουν τα ίδια του τα μέλη, πιθανότατα καταργώντας τη χρήση του χρήματος στην ανταλλαγή σημαντικών προϊόντων και υπηρεσιών» υποστηρίζει ο Ν. Μπογονικολός.

«Από χέρι σε χέρι και από γενιά σε γενιά για να μην χάσουμε αύριο αυτά που έχουμε σήμερα». Με αυτή τη φράση στην ιστοσελίδα του πανελλήνιου δικτύου ανταλλαγής Πελίτι, τα μέλη εξηγούν τη θέση τους. To Πελίτι είναι μια πρωτοβουλία του Παναγιώτη Σαϊτανούδη, που ξεκίνησε το 1995 για να διατηρηθούν και να διαδοθούν ποικιλίες λαχανικών, σιτηρών κ.ά. χωρίς τη μεσολάβηση του χρήματος. Από το 2002 το Πανελλαδικό Δίκτυο Ανταλλαγής Αγαθών και Υπηρεσιών Χωρίς Χρήματα του Πελίτι περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων. ένα γενικό δίκτυο ανταλλαγής προϊόντων και υπηρεσιών και ένα εξειδικευμένο δίκτυο ανταλλαγής ποικιλιών σπόρων (φρούτων, λαχανικών, λουλουδιών κ.λπ.) με δυνατότητα απόκτησης οικόσιτων ζώων και μόνη επιβάρυνση την εκτροφή τους.«Οι πολυεθνικές κάνουν τη δουλειά τους κι εμείς τη δική μας. Δεν καταναλώνουμε και δεν στηρίζουμε τα προϊόντα που καταστρέφουν το περιβάλλον», λέει ο Παναγιώτης Σαϊτανούδης.

DCIM100MEDIA

Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά το γεγονός πως αντίστοιχα εγχειρήματα ξεπηδούν σαν τα μανιτάρια, αποτελώντας μια εναλλακτική πρόταση στην οικονομία της αγοράς, διατυπώνεται, παράλληλα, κάποιος σκεπτικισμός σχετικά με τη βιωσιμότητά τους αλλά και τη δυνατότητά τους να δρομολογήσουν συνολικότερες αλλαγές, όπως η κατάργηση του χρήματος.

Από πιτσιρίκα ήθελε να «δουλέψει ένα φεγγάρι αλογάκι σε λούνα παρκ» (βλέπεις κάτι είχε πιάσει το αυτί της από το ποίημα της Τζένη Μαστοράκη, Δούρειος Ίππος). Τελικά δεν τα κατάφερε και ασχολήθηκε με πιο πεζά πράγματα όπως η ιστορία και η δημοσιογραφία. Από το 2008 γράφει στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο.