19 Μαρτίου 1895: Η γέννηση του κινηματογράφου

Όλα κάποτε γεννήθηκαν και το πιο σύγχρονο αισθητικό προϊόν της βιομηχανίας και του μοντερνισμού έχει και αυτό ημερομηνία γέννησης. Στις 19 Μαρτίου του 1895 οι αδελφοί Lumiere πατένταραν την μηχανή καταγραφής και προβολής τους καθώς και το ίδιο το όνομα της νέας τους τεχνικής και τέχνης: Ο κινηματογράφος γεννήθηκε με ένα μονοπλάνο. Καθώς οι εργάτες σχολάνε και «φεύγουν από το εργοστάσιο Lumiere». Αυτή ήταν η πρώτη ταινία της ιστορίας.

Η πρώτη ολοκληρωμένη κινηματογραφική ταινία έθεσε όλα τα καλλιτεχνικά κριτήρια φόρμας και όλους τους αφηγηματικούς κανόνες της νέας τέχνης: Πλάνα, μονοπλάνα, γωνίες λήψης, όλα σχεδόν τα είδη κάδρου που θα χρησιμοποιεί έκτοτε ο κινηματογράφος, τράβελιν, χρήση της προοπτικής, δημιουργία του κινηματογραφικού χώρου και χρόνου, μουσική συνοδεία της εικόνας, κινηματογραφική αφαίρεση. Από την πρώτη κιόλας προβολή, το σινεμά καθιέρωσε και την εμπορική του φύση: εισιτήριο, αίθουσα, θεατές. Γεννήθηκε ως εμπορικό θέαμα. Την ίδια στιγμή οι Lumiere δημιουργούν ένα παγκόσμιο δίκτυο οπερατέρ. Δίνουν κινηματογραφικές μηχανές σε εκατοντάδες εργαζόμενους και τους στέλνουν αποστολή σε όλο τον κόσμο για να καταγράψουν σε φιλμ όσα περισσότερα μπορούν. Οι κάμερες βρέθηκαν παντού και τα φιλμ επέστρεφαν στην Γαλλία ώστε το κοινό να θαυμάσει την κίνηση των ανθρώπων, των αστικών τοπίων και της όποιας τεχνολογικής ανάπτυξης της εποχής. Το σινεμά με αυτόν ακριβώς τον τρόπο μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα κατέκλυσε τον κόσμο και κατήργησε τα σύνορα. Άμεσα απέκτησε κύρος και αναγνώριση ως κάτι το μοντερνιστικό, επιβλητικό αλλά και εκπληκτικά διασκεδαστικό. Οι Ευρωπαίοι είδαν για πρώτη φορά σε κίνηση όλους τους λαούς του κόσμου. Γεγονός κοσμογονικής δυναμικής. Ταυτόχρονα αποικιοκρατικό. Ο κινηματογράφος είναι η πιο δυναμική αισθητική παρέμβαση της δύσης σε όλο τον κόσμο. Οι εικόνες που τραβήξανε -και άρα κατασκευάσανε- οι Ευρωπαίοι για μέροι άγνωστα ως τότε, είναι η εικόνα που είχαμε πλέον για αυτά.

Οι ίδιοι οι Lumiere μπορεί να ένιωθαν περήφανοι για την μεγάλη τους επανάσταση στην τεχνική -δηλαδή την πρωτόθωρη για την ιστορία ρεαλιστική καταγραφή της κίνησης και της πραγματικότητας- όπως και κυρίως για τις προφανείς οικονομικές και εμπορικές δυνατότητές της αλλά δεν είχαν στο νου τους αυτό που ο χρόνος άμεσα απέδειξε: Την καθοριστική επανάσταση που τυχαία επέφεραν σε όλη την σύγχρονη αισθητική. Λόγω της νέας τεχνικής δημιουργήθηκε ακούσια η πιο μαζική, πιο επιδραστική, πιο κυρίαρχη και πιο εμπορική τέχνη της ανθρωπότητας.

Οι Lumiere λοιπόν δημιούργησαν την κινηματογραφική αφήγηση, την πιο ρεαλιστική δηλαδή αναπαραστάση ιστοριών. Επίσης εφήυραν τη «φόρμα» του ντοκιμαντέρ. Οι πρώτες ταινίες στην ιστορία είναι και ταυτόχρονα και τα πρώτα ντοκιμαντέρ, τα επονομαζόμενα «travelogues». Απεγκλώβισαν τη κινούμενη εικόνα από κάθε τι το θεατρικό και το λογοτεχνικό πριν ακόμη κάτι τέτοιο τεθεί ως πρόβλημα και προβληματισμός της θεωρίας του κινηματογράφου. Ο κινηματογράφος βρήκε την δική του αυτόνομη γλώσσα να δημιουργεί συγκινήσεις και ιδέες. Απελευθέρωσαν τη ζωή και τη κίνηση από τα τέσσερα όρια του κάδρου. Τα υποκείμενα -άνθρωποι, ζώα, οχήματα, τρένα- μπαινοβγαίνουν στο χώρο και δεν εγκλωβίζονται σε μια «σκηνή» όπως σε οποιοδήποτε άλλο έργο τέχνης ως τότε, δίνοντας έτσι την δυνατότητα στο κοινό να κάνει κάθε τύπου συνειρμούς για την συνέχεια τους. Με λίγα λόγια δημιούργησαν στις μονόλεπτες ταινίες τους όλα όσα είναι και αναγνωρίζουμε στον κινηματογράφο. Έκτοτε μόνο ανάπτυξη αυτών των δυνατοτήτων υπάρχουν. Τίποτε το πρωτότυπο. Ο Jean-Luc Godard αποκάλεσε τους Lumiere ως τους «τελευταίους ιμπρεσιονιστές ζωγράφους». Μέσω αυτών επιβεβαίωσε την καλλιτεχνικότητα του σινεμά, ως παράλληλη δυναμική του νέου τούτου θεάματος, καθώς τους συγκρίνει σε αισθητικό εκτόπισμα με ένα πρωτοποριακό ζωγραφικό κίνημα.

Από τις πολλές αντιδράσεις της πρώτης εκείνης εποχής τεράστιο ενδιαφέρον έχει η αντίδραση του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα Maxim Gorky όπου γινόμενος μάρτυρας των πρώτων ταινιών μένει έκπληκτος, σε σύγχυση και ανοίκεια τρομαγμένος. Κάθε άνθρωπος άλλωστε είναι φορέας των συνήθειων της εποχής του και έτσι η έλλειψη χρώματος και ήχου σε κάτι που κινείται του δημιούργησε μια απόκοσμη εικόνα που αδυνατούσε να δεχτεί. Ωστόσο το γεγονός αυτό δείχνει και μια επιπρόσθετη δυναμική του κινηματογραφικού μέσου: Ένας μεγάλος συγγραφέας γράφει την πρώτη (ίσως) κινηματογραφική κριτική. Ο κινηματογράφος λοιπόν δεν έχει αξία μονάχα μέσα στην σκοτεινή αίθουσα μα αξιώνει την μετέπειτα συζήτηση εκτός του χρόνου προβολής του: αξιώνει την σοβαρότητα και την διάρκεια που του αξίζει.

«Χτες βράδυ ήμουν στο Βασίλειο των Σκιών.

Αν ξέρατε πόσο τρομαχτικό ήταν να βρίσκεσαι εκεί! Είναι ένας κόσμος χωρίς ήχο, χωρίς χρώμα. Τα πάντα εκεί, η γη, τα δέντρα, οι άνθρωποι, το νερό, ο αέρας είναι βουτηγμένα μέσα σε ένα μονότονο γκρίζο…Στον γκρίζο ουρανό οι γκρίζες ακτίνες του ήλιου. Τα φύλλα των δέντρων είναι γκρίζα σαν τη στάχτη. Δεν είναι η ζωή, είναι η σκιά της ζωής…δεν είναι η κίνηση αλλά η σκιά της κίνησης, στερημένη από κάθε ήχο. Και όλα αυτά σε μια παράξενη σιωπή οπού δεν ακούγεται ούτε τις ρόδες των οχημάτων στο οδόστρωμα, ούτε ο ήχος των βημάτων ούτε η ομιλία, ούτε μια νότα από αυτή την περίπλοκη συμφωνία που συνοδεύει τις κινήσεις των ανθρώπων….Εξηγούμαι, για να μη με πάρετε ούτε για συμβολιστή ούτε για τρελό: χτες βρέθηκα στην προβολή του Κινηματογράφου Λυμιέρ – στις κινούμενες φωτογραφίες. Η εντύπωση που μου έκαναν ήταν τόσο ασυνήθιστη, τόσο πρωτότυπη και τόσο περίπλοκη που με δυσκολία μπορώ να σας περιγράψω όλες τις διακυμάνσεις μου (…)Τα χαμόγελα είναι άψυχα και παρόλο που οι κινήσεις είναι γεμάτες ζωντάνια και ενέργεια είναι τόσο γρήγορες ώστε να είναι σχεδόν δυσδιάκριτες. Το γέλιο είναι άηχο αν και βλέπετε τους μύες στα γκρίζα πρόσωπά. Μπροστά σας έχετε την ζωή που ορμάει, μια ζωή που στερείται λόγια και αποκόπτεται από το ζωντανό φάσμα των χρωμάτων – το γκρίζο, το άηχο, η απογοητευτική και ζοφερή ζωή (…) Είναι τρομακτικό να βλέπεις, είναι η κίνηση των σκιών, μόνο των σκιών … Ξαφνικά όλα εξαφανίζονται και ένα τρένο εμφανίζεται στην οθόνη. Τρέχει κατά πάνω σας – προσέξτε!».*

*Διαβάστε εδώ ολόκληρο το κείμενο του Maxim Gorky στα αγγλικά