«DADA – να μια λέξη που τρέπει τις ιδέες σε φυγή»*!

Για τα 100 χρόνια από την πολιτισμική «Μεγάλη Εκρηξη» στο «Cabaret Voltaire» της Ζυρίχης

| 13/04/2016

«(…) Το DADA (…) είναι σε τελευταία ανάλυση σκατά, αλλά από δω και πέρα θέλουμε να χέζουμε σε διαφορετικά χρώματα για να στολίσουμε τον ζωολογικό κήπο της τέχνης με τις σημαίες όλων των προξενείων (…)».

(Τριστάν Τζαρά)

Εκατό χρόνια πριν, στις 8 Φλεβάρη του 1916, στην ολέθρια ακμή του πιο αιματηρού πολέμου που είχε γνωρίσει μέχρι τότε η ανθρωπότητα και ακριβώς στην μέση της Ευρώπης, στην Ελβετία, σ’ ένα στέκι προσφύγων, φοιτητών, αρνητών στράτευσης, Ρώσων επαναστατών, καλλιτεχνών που μαζεύτηκαν από όλη την ήπειρο, το «Cabaret Voltaire» στην Ζυρίχη, μια μικρή παρέα νεαρών ποιητών και εικαστικών, ο Ρουμάνος, Τριστάν Τζαρά (Σάμι Ρόζενστοκ το πραγματικό του όνομα), ο συμπατριώτης του, Μαρσέλ Γιανκό, οι Γερμανοί, Χούγκο Μπαλ και Ρίχαρντ Χίλζενμπεκ και ο Αλσατός, Χανς Αρπ, άνοιξαν στην τύχη ένα λεξικό, «έπεσαν» πάνω στην «λέξη» που προφέρουν συνήθως πρώτη τα μωρά και ονόμασαν με αυτήν την αποστροφή, την αηδία, την φρίκη, το μίσος και την οργή που φούντωναν μέσα τους για τον αστικό πολιτισμό, ο οποίος κατέληξε στο σφαγείο που «δούλευε» ασταμάτητα γύρω τους.

Το DADA είχε γεννηθεί.

‘Η, μάλλον, είχε «βαπτισθεί». Διότι αυτό που το γέννησε ήταν το μακελειό του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα καμένα αμπριά, γεμάτα με τα πτώματα των παιδιών του ευρωπαϊκού προλεταριάτου, νεκρά πάνω στο άνθος της νιότης τους, για την μοιρασιά του κλεμμένου, από μια χούφτα κεφαλαιοκρατικές βδέλλες, πλούτου, που δημιουργούσαν οι γονείς τους.

Ως «τέκνο» του μίσους για ό,τι κατέστρεφε την ζωή, το DADA εμφανίζεται στο ιστορικό – πολιτισμικό προσκήνιο σαν ένας πολύ ορεξάτος ταύρος μέσα στο καθεστωτικό υαλοπωλείο. Το DADA ήταν «το πραγματικά δολοφονικό όπλο για την παραδοσιακή ποίηση και τέχνη»(1) αλλά και για την αστική κουλτούρα εν γένει. Ηταν η «ολική αμφισβήτηση όλων των αξιών, αρχίζοντας από την τέχνη»(2).

Πολύ αργότερα, ο Τζαρά, επιχειρώντας να ερμηνεύσει τις αιτίες γέννησης του κινήματος θα πει, πως απαραίτητη προϋπόθεση είναι να φανταστούμε «την ψυχική κατάσταση ενός μέρους των νέων σε εκείνο το είδος φυλακής που ήταν η Ελβετία της εποχής του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και από την άλλη, το πνευματικό επίπεδο της τέχνης και της λογοτεχνίας εκείνης της εποχής».

δαδα3

Το DADA δεν σταμάτησε, όμως, μόνο εκεί. Η αστική ιστορία της τέχνης επιχειρεί, εντέχνως, να «ευνουχίσει» το κίνημα από την ψυχή του, δηλαδή τον σαφή ιδεολογικό και πολιτικό προσανατολισμό του προς την ολική ρήξη, όχι μόνο με τον πολιτισμό των αστών, αλλά και με την αστική τάξη εν γένει, με την γενεσιουργό αιτία των δεινών της ανθρωπότητας που δεν είναι άλλη από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο: Τον καπιταλισμό.

Ετσι λοιπόν, ο πόλεμος θα δημιουργήσει σε αυτούς τους ανυπότακτους πιτσιρικάδες, όχι μόνο την «απέχθεια» αλλά «και την εξέγερση». Λέει ο Τζαρά χαρακτηριστικά: «Εμείς ήμασταν αποφασιστικά κατά του πολέμου, χωρίς, γι’ αυτό το λόγο, να πέσουμε στις εύκολες πτυχές του ουτοπικού ειρηνισμού. Ξέραμε ότι δεν ήταν δυνατό να σταματήσει ο πόλεμος, παρά μόνο αφού ξεριζωνόταν το κακό. Η ανυπομονησία να ζήσουμε ήταν μεγάλη, η αηδία παρουσιαζόταν σε όλες τις εκφάνσεις του λεγόμενου μοντέρνου πολιτισμού, στις ίδιες του τις βάσεις, στη λογική, στη γλώσσα του. Ετσι η εξέγερση προσλάμβανε διαστάσεις, όπου το αλλόκοτο και το αφηρημένο ξεπερνούσαν κατά πολύ τις αισθητικές αξίες. Δε χρειάζεται να ξεχάσουμε ότι στη λογοτεχνία ένας πολυπράγμων συναισθηματισμός σκέπαζε κάθε τι το ανθρώπινο και το άσχημο γούστο με αξιώσεις μεγαλοσύνης παρουσιαζόταν σε όλους τους κλάδους της τέχνης, χαρακτηρίζοντας τη δύναμη της αστικής τάξης πάνω σε ό,τι πιο μισητό διέθετε…».

Παίζοντας σκάκι με τον Λένιν

Η ανηλεής, ολοκληρωτική και ρηξικέλευθη εισβολή του DADA στην τέχνη και την κοινωνία δεν άφησε κανέναν και τίποτα στο απυρόβλητο. Ούτε καν τα κινήματα της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας που είχαν, μέχρι τότε, «παγιωθεί»: «Δεν δεχόμαστε θεωρίες. Αρκετά μας πρήξανε οι κυβιστικές και φουτουριστικές ακαδημίες, αυτά τα εργαστήρια των τυποποιημένων ιδεών. Αναρωτιέται κανείς αν οι άνθρωποι κάνουν τέχνη για να βγάζουν χρήματα χαϊδεύοντας τους ευγενικούς μπουρζουάδες. Οι ρίμες έχουν τον ήχο του χρυσίου που αναπηδά και η ακαμψία τους γλιστράει κατά μήκος του προφίλ της κοιλιάς. Ολες οι καλλιτεχνικές ομάδες κατέληξαν στην άλλη όχθη του ποταμού καβάλα σε διάφορους κομήτες. Κι άφησαν την πόρτα ανοιχτή στις ευκαιρίες που θα τους προσφερθούν για να κυλιστούν στα μαξιλάρια και τις μάσες»(3) έγραφε, απερίφραστα, ο Τζαρά στο Μανιφέστο του 1918. Μια πολεμική, η οποία, αν μη τί άλλο, χαρακτηρίζεται από πολιτική και ιδεολογική οξύνοια για τον τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός υποδουλώνει όσους συμβιβάζονται μαζί του.

Φυσικά, στην ζωή, δεν υπάρχει «παρθενογένεση». Η αρχική καλλιτεχνική φάση του DADA, αυτή της εποχής του «Cabaret Voltaire» είναι, σε αισθητικό επίπεδο, «ένα κράμα κυβισμού, φουτουρισμού (με τον Μαρινέττι) και καθαρά ντανταϊστικού πνεύματος τύπου Τζαρά»(4). Αυτό, όμως, που το διαχωρίζει ριζικά από όλα τα καλλιτεχνικά κινήματα του καιρού του – αλλά και εκείνων που θα ακολουθούσαν ομολογουμένως – ήταν το «διονυσιακό», αναρχικό πνεύμα του, η καθηλωτική συνέπεια διακηρυγμένων θέσεων και στόχων με την πράξη του.

Οι ντανταϊστές εγκαινιάζουν τα «θεάματα – προκλήσεις» που σοκάρουν μια κοινωνία η οποία βιώνει την σφαγιαστική παρακμή του αστικού εποικοδομήματος. Μια περιγραφή μας δίνει ο εικαστικός και ποιητής, Georges Hugnet, ντανταϊστής και, μετέπειτα, σουρεαλιστής: «Πάνω στην σκηνή χτυπούσαν κλειδιά και κουτιά για μουσική μέχρι που το κοινό έβαλε τις φωνές εξαγριωμένο. Ο Σερνέ, αντί να απαγγείλει ποιήματα, πρόσφερε μια ανθοδέσμη στα πόδια της κούκλας ενός ραφείου. Μια φωνή, κάτω από ένα τεράστιο κωνικό καπέλο έλεγε ποιήματα του Αρπ. Ο Χίλζενμπεκ και ο Τζαρά χοροπηδούσαν γρυλίζοντας σαν αρκούδες ή φορώντας ημίψηλα χόρευαν το λεγόμενο noir cacadou, δηλαδή λικνίζονταν χωμένοι μέσα σε σακιά. Ο Τζαρά έφτιαχνε αυτοσχέδια χημικά και στατικά ποιήματα…»(5).

dada2

Ο Hugo Ball (1886 – 1927) σε ντανταϊστικό δρώμενο

Ο επαναστατικός χαρακτήρας του κινήματος και στο κοινωνικό πεδίο αρχίζει να διακρίνεται ανάγλυφα, με την τέχνη να συνιστά όλο και περισσότερο ένα είδος «αφορμής», ή μέσου, ώστε να τεθούν τα ιδεολογικο-πολιτικά αιτήματά του. Σε αυτή την εξέλιξη σίγουρα επέδρασε και η ισχυρή παρουσία της ρωσικής, επαναστατικής εμιγκράτσιας στην Ζυρίχη, εκλεκτό μέλος της οποίας – και το γνωστότερο φυσικά – ήταν ο ηγέτης του μπολσεβίκικου κόμματος, ο Λένιν.

Ο Λένιν και η Κρούπσκαγια έμεναν τότε στην οδό Σπίλγκάσε 12. Στην αρχή αυτής της οδού, στον αριθμό 1 βρισκόταν το «Cabaret Voltaire». Οι ντανταϊστές γνώριζαν τον Λένιν. Αναμνήσεις αυτοπτών μαρτύρων «θέλουν» τον Τζαρά και τον Λένιν να έχουν παίξει πολλές παρτίδες σκάκι μαζί. Δεν χρειάζεται περισσότερο να ψάξουμε τις συνθήκες που κατέστησαν το DADA, το ανατρεπτικότερο ίσως καλλιτεχνικό κίνημα της γηραιάς ηπείρου. Οταν την επόμενη χρονιά ο Λένιν θα επιστρέψει στη Ρωσία για να ηγηθεί της Επανάστασης, ο Τζαρά και η παρέα του θα χαιρετίσουν με ενθουσιασμό το μεγάλο αυτό γεγονός.

Γράφει συγκεκριμένα ο Τζαρά: «Οταν λοιπόν, το 1917, ο Platten γύρισε στην Ζυρίχη φέρνοντας από την Μόσχα ακριβείς ειδήσεις για την Επανάσταση, τέτοιες που ξανάδωσαν το πρώτο της φως στην εικόνα που είχαμε σχηματίσει και που μια επιδέξια εκστρατεία είχε συστηματικά αμαυρώσει, ξέσπασε ένα επαναστατικό κίνημα που το ακολούθησε μια γενική απεργία (…) Μ’ αυτήν την ευκαιρία, από τους ντανταϊστές της Ζυρίχης, ο Ball, ο Serner και εγώ χαιρετίσαμε τη ρωσική επανάσταση (…)»(6).

Η ανοιχτή στήριξη της Επανάστασης του Οχτώβρη από οποιονδήποτε εκείνη την εποχή στην Ευρώπη αποτελούσε γεγονός μεγάλης σημασίας αυτό καθεαυτό. Ωστόσο, το ντανταϊστικό κίνημα της Ζυρίχης δεν προχώρησε περισσότερο στο πεδίο της επαναστατικής δράσης. Αντίθετα, οι Γερμανοί ντανταϊστές θα ενωθούν με τους Σπαρτακιστές και θα πολεμήσουν μαζί τους στα οδοφράγματα. Ο ντανταϊστής ποιητής, ζωγράφος και εκδότης Μπάαργκελντ θα γίνει εκ των ιδρυτών του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρηνανίας.

Καλλιτεχνικό «αντάρτικο πόλης»

Οι ντανταϊστές μετατρέπουν τα πάντα, φυσικά και κάθε δράση τους, σε προπαγανδιστικό βήμα. Δεν διαχωρίζουν το «είναι» με το «κάνω». Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε τί θα μπορούσε να σημαίνει αυτό για μια χούφτα αγριεμένους, αλλά και ασύλληπτα ταλαντούχους νέους, που πορεύονται με βάση την «αποφασιστική πρόταση» του Τζαρά: «Η σκέψη διαμορφώνεται στο στόμα»! Φράση η οποία μπορεί να εκληφθεί και ως ο «προπομπός» του Σουρεαλισμού.

Το κίνημα απλώνεται σαν την φωτιά στα ξερόκλαδα. Με τον μέχρι τότε, πλέον αιμοσταγή ιμπεριαλιστικό πόλεμο σε πλήρη εξέλιξη, δεν χρειάζονται περισσότερα για να διατηρείται άσβεστο το ταξικό μίσος της μαχητικής παρέας του «Cabaret Voltaire».

Στο τρίτο τεύχος του περιοδικού «DADA» εμφανίζεται το όνομα του Φράνσις Πικάμπια, ο οποίος μόλις έχει φτάσει από τις ΗΠΑ, όπου έχει ήδη συμμετάσχει στην «Ανεξάρτητη έκθεση», μαζί με καλλιτέχνες όπως ο Μαν Ρέι και ο Μαρσέλ Ντυσάν.

Το 1917, ο Μπρετόν βλέπει για πρώτη φορά τεύχη του «DADA» στο σπίτι του Απολλινέρ στο Παρίσι. Είναι, ουσιαστικά, η στιγμή που θα καθόριζε, τόσο τον Μπρετόν και τον Τζαρά, όσο και την εξέλιξη της τέχνης. Εκείνη την εποχή, στην γαλλική πρωτεύουσα, βρίσκεται σε εξέλιξη μια παράλληλη νεανική αμφισβήτηση της αστικής τέχνης, με μια ομάδα επίσης δυναμικών καλλιτεχνών που συσπειρώνεται γύρω από το περιοδικό «Litterature». Ωστόσο, οι αναζητήσεις τους δεν μπορούν να ξεπεράσουν το φιλολογικό επίπεδο. Ακριβώς εκείνη την στιγμή, φτάνει στο Παρίσι ο Τζαρά «και ξαναβάζει μπροστά την αμφισβήτηση των πάντων».

Ο Τζαρά θα είναι ο καταλύτης κάθε καλλιτεχνικής και κοινωνικής αμφισβήτησης που είχε ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται στην Γαλλία. Το DADA κατακτά την χώρα με τον γνωστό, προκλητικό, φωνακλάδικο, αναρχικό τρόπο του. Η παρισινή έκδοση του περιοδικού «DADA» φέρει τις υπογραφές των Τζαρά, Πικάμπια, Αραγκόν, Μπρετόν, Ελυαρ, Ντυσάν και άλλων διαλαλώντας: «Οι γνήσιοι Dada είναι εναντίον του Dada. Ηγέτης του Dada είναι όλος ο κόσμος»!

Η φρίκη των αστών εστέτ είναι απόλυτη. Ο δημοσιογράφος ντ’ Εσπαρμπές περιγράφει ως εξής μια έκθεση κολάζ του Μαξ Ερνστ: «Με την ακαλαισθησία που τους διακρίνει, οι Dada κατέφυγαν αυτή τη φορά στη φρίκη. Η σκηνή βρισκόταν στο υπόγειο και όλα τα φώτα μέσα στην αίθουσα ήταν σβηστά. Από μια καταπακτή ακούγονταν βογγητά. Κάποιος άλλος εξυπνάκιας, κρυμμένος πίσω από μια ντουλάπα, έβριζε τους παρευρισκόμενους… οι Dada, με λευκά γάντια και χωρίς γραβάτα, πήγαιναν πέρα – δώθε… Ο Αντρέ Μπρετόν μασούλαγε σπίρτα, ο Ριμπεμόν Ντεσαίν φώναζε κάθε τόσο: “Βρέχει πάνω σ’ ένα κρανίο”, ο Αραγκόν νιαούριζε, ο Φιλίπ Σουπώ έπαιζε κρυφτό με τον Τζαρά, ενώ ο Μπενζαμέν Περέ και ο Σαρσούν χαιρετιόντουσαν συνέχεια με χειραψία. Στην είσοδο, ο Ζακ Ριγκώ μετρούσε φωναχτά τα αυτοκίνητα και τις πέρλες των επισκεπτριών…».

dada4

Ο Τριστάν Τζαρά

Το καλλιτεχνικό «αντάρτικο πόλης» του DADA έχει και προσωποποιημένους στόχους. Παράδειγμα ο Πικάμπια που έγραφε πως «αν διαβάσετε δυνατά τον Ζιντ για δέκα λεπτά, το στόμα σας θ’ αρχίσει να βρωμάει». Η γνωστότερη «ιεροσυλία» του κινήματος είναι η Τζοκόντα… με μουστάκια δια χειρός Ντυσάν.

dada7

Το DADA παρέμεινε για πάντα νέο, πεθαίνοντας, ως κίνημα, στις αρχές του ’20, περίπου μόλις τέσσερα χρόνια από την εμφάνισή του. Ηταν όμως αρκετά για να «γεννήσει» τον Σουρεαλισμό – μέσα από ένα «φαραωνικό», αισθητικό, ιδεολογικό καυγά του Τζαρά και του Μπρετόν που θα διαρκούσε για πάντα – και να προσφέρει στην τέχνη εκφραστικά μέσα όπως το φωτομοντάζ, όντας το πρώτο καλλιτεχνικό κίνημα που αντιμετώπισε με τέτοιο τρόπο την φωτογραφία.

dada1

Το «Συντριβάνι» (1917) του Μαρσέλ Ντυκάμπ

Αυτά όμως είναι για τους ιστορικούς της τέχνης.

Εμείς, πάνω από τον αιώνα που πέρασε, πάνω από το αίμα, το δάκρυ και την ελπίδα με τα οποία ποτίστηκε ο κόσμος όλες αυτές τις δεκαετίες, πάνω από τις ήττες και τους θριάμβους, ας προσπαθήσουμε να αφουγκραστούμε εκείνες τις νεανικές κραυγές, σε ένα γεμάτο με καπνό και ατίθασες ψυχές καμπαρέ της Ζυρίχης, ο μόνος πνευματικός φάρος στον ωκεανό της φρίκης που ήταν η Ευρώπη του 1916 – και ξαναγίνεται – να ουρλιάζουν με όλη τη δύναμη της φωνής τους: «Η ελευθερία: DADA, DADA, DADA – το ουρλιαχτό των συρικνωμένων οδυνών, ο συνυφασμός των αντιθέσεων και όλων των αντιφάσεων, των γελοιοτήτων και των ασυνεπειών: Η ΖΩΗ.»…

[hr]

* Τριστάν Τζαρά, Μανιφέστο, 1918

Παραπομπές:

1. Maurice Nadeau: «Η ιστορία του σουρεαλισμού», σελ. 33, μτφ. Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου («Πλέθρον»).

2. Τζούλιο Κάρλο Αργκάν: «Η Μοντέρνα Τέχνη», σελ. 391, μτφ. Λίνα Παπαδημήτρη, («Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης»).

3. Τριστάν Τζαρά: «Μανιφέστα του Ντανταϊσμου», σελ. 19-20, μτφ. Αντρέας Κανελλίδης («ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ»)

4. Maurice Nadeau: «Η ιστορία του σουρεαλισμού», σελ. 33

5. Maurice Nadeau: «Η ιστορία του σουρεαλισμού», σελ. 34

6. Μάριο Ντε Μικέλι: «Οι πρωτοπορίες της τέχνης του εικοστού αιώνα», σελ. 162, μτφ. Λένα Παπαματθεάκη («Οδυσσεάς»).

dada6

Γεννήθηκε – και αυτή είναι μία από τις ελάχιστες βεβαιότητες που έχει – το 1970. Πουλούσε την εργατική του δύναμη επί χρόνια στον έντυπο και τον ηλεκτρονικό Τύπο. Μέχρι που του έπεσε ο ουρανός στο κεφάλι ήταν το μόνο πράγμα που φοβόταν. Τώρα «αναρρώνει» στο Περιοδικό. Ελπίζει, για πάντα.