George Steiner: Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι

Σύγχρονοι και ριζικά διαφορετικοί, με ανταγωνιστικούς τρόπους θέασης της ιστορίας, της φύσης, του χρόνου και του Θεού, ο Τολστόι και ο Ντοστογιέφσκι συνιστούν, για τον Στάινερ, ένα «απέραντο θέμα».

Σχεδόν έξι δεκαετίες μετά την πρώτη έκδοσή της (1959), η μελέτη του Τζορτζ Στάινερ για τους δυο μεγάλους Ρώσους μυθιστοριογράφους διατηρεί άφθαρτη τη γοητεία της. Οι όροι της ανάγνωσης που προτείνει ο κριτικός είναι «παλιομοδίτικοι», ωστόσο ακόμα «επιτακτικά αναγκαίοι», όπως δηλώνει στον Πρόλογο (γραμμένο το 1996).

Το βιβλίο μπορεί να διαβαστεί και σαν υπεράσπιση μιας «παλαιάς κριτικής», εκείνης που γεννιέται «από το θαυμασμό». Ο Στάινερ κρατά αποστάσεις από τους Νέους Κριτικούς, αρνείται να αποκόψει το λογοτεχνικό έργο από τα ιστορικο – κοινωνικά συμφραζόμενά του και τις προθέσεις του συγγραφέα του. Αρνείται επίσης το ρόλο του κριτή – ανατόμου του κειμένου. Θεωρεί ύψιστο προτέρημα του κριτικού την ικανότητα διαμεσολάβησης, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από την αγάπη για το έργο και «μέσα από τη σταθερή και αγωνιώδη αναγνώριση της απόστασης που χωρίζει την τέχνη του κριτικού από εκείνη του ποιητή…». Και ξεκινά την έρευνά του με την παραδοχή της υπεροχής του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι, ακόμα και απέναντι στους κορυφαίους της ευρωπαϊκής πεζογραφίας. Εξάλλου, όπως προκλητικά δηλώνει, «ο κριτικός της λογοτεχνίας πρέπει να ασχολείται μόνο με τα αριστουργήματα» (!).

Στο μακρύ και συναρπαστικό ταξίδι που μας προτείνει, συνεπικουρούμενος από πάμπολλους συγγραφείς αλλά και ποιητές, ο Στάινερ κατορθώνει να μετατρέψει ένα δοκίμιο λογοτεχνικής κριτικής σε περιπετειώδες ανάγνωσμα. Αναζητά τα ίχνη της γένεσης του μεγάλου μυθιστορήματος από την Αμερική στη Δ. Ευρώπη και ώς τη Ρωσία, για να αναδείξει τελικά τις πλευρές, τις επιρροές και τα επιτεύγματα του φαινομένου που ονομάζεται ρώσικο μυθιστόρημα του 19ου αιώνα. Φυσικά, σε ένα δοκίμιο Παλαιάς Κριτικής όπως αυτό, η παρουσία του συγγραφέα θεωρείται «θεμελιωδώς αυτονόητη»! Γιατί για τον Στάινερ η τεχνική του μυθιστορήματος συνδέεται άμεσα με την φιλοσοφία του μυθιστοριογράφου και γιατί μόνο μια Παλαιά Κριτική θα μπορούσε να συσχετίσει τις τόσο διαφορετικές κοσμολογίες των δύο «τιτάνων» της ρωσικής πεζογραφίας «με τις μορφές που χρησιμοποιήθηκαν στη λογοτεχνική πράξη».

Είναι όμως ο Τολστόι και ο Ντοστογιέφσκι μεγέθη συγκρίσιμα, ή η αντιπαραβολή μεταξύ των δύο είναι ένας «κριτικός μύθος»; Ο Στάινερ προτείνει να καθορίσουμε τη φύση της μεγαλοφυΐας τους «δια της αντίθεσης». Αναφέρεται στην «ομηρική» διάσταση των έργων του Τολστόι, του τελευταίου μεγάλου της επικής λογοτεχνίας, στις πνευματικές συγγένειες μεταξύ της ομηρικής και της τολστοϊκής οπτικής. Αποκαλύπτει τους μηχανισμούς της πλοκής και το σχεδιασμό και την επεξεργασία μοτίβων και θεμάτων στα μεγάλα μυθιστορήματα του συγγραφέα (Άννα Καρένινα, Πόλεμος και ειρήνη).

Αναγνωρίζει τη δράση, το δραματικό γεγονός, στον πυρήνα της δημιουργίας του Ντοστογιέφσκι, που είναι για τον Στάινερ «ο σημαντικότερος, ο πιο πολυφωνικός δραματουργός» μετά τον Σαίξπηρ, συνεχιστής της παράδοσης της ελισαβετιανής και της νεοκλασικής τραγωδίας. Στα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι βρίσκει «την αρχιτεκτονική και την ουσία του δράματος». Το Έγκλημα και Τιμωρία, ο Ηλίθιος, οι Δαιμονισμένοι, οι Καραμάζοφ, «αποτελούν, κατά κυριολεξία, μίμηση της τραγικής δράσης».

Μεγάλο μέρος της μελέτης του αφιερώνει ο Στάινερ στη φιλοσοφία και θεολογία των δύο συγγραφέων, όπως αυτές αναδεικνύονται στα μυθιστορήματά τους. Ο Στάινερ εντοπίζει την ομοιότητα των δύο στη θρησκευτικότητα της τέχνης τους, στη θρησκευτικότητα ολόκληρης της ρωσικής μυθοπλασίας του 19ου αιώνα. Αλλά οι ερμηνείες της ανθρώπινης μοίρας και της ιστορίας, οι προτάσεις τους για δράση, οι εικόνες του Θεού είναι ασυμφιλίωτες στους δύο συγγραφείς. «Ο Θεός του Τολστόι εμπλέκεται σε έναν συναρπαστικό ανταγωνισμό με τον Θεό του Ντοστογιέφσκι».

Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι λοιπόν; Είναι άραγε δυνατή η ουδετερότητα; Για τον Στάινερ, η προτίμησή μας αποκαλύπτει την ίδια μας τη φύση. Ψευδοδιλήμματα γοητευτικά, και κυρίως μια αφορμή για να περιπλανηθούμε στην απεραντοσύνη της ρωσικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα.

Εξαιρετική η μετάφραση του Κώστα Σπαθαράκη.

George Steiner, Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι

μετάφραση: Κώστας Σπαθαράκης

Εκδόσεις Αντίποδες