Lesson First: Πρωτογενές Πλεόνασμα

Αφορμή για το πρώτο κείμενο της στήλης αποτέλεσε η επιθυμία του πατέρα μου ένα μεσημέρι να του εξηγήσω «τι είναι αυτό το πρωτογενές πλεόνασμα που λένε όλη μέρα στις τηλεοράσεις». Βλέπεις η σχετική κουβέντα στο καφενείο δεν κατέληξε κάπου …

Πήρα το σοβαρό μου το ύφος και προσπάθησα να εξηγήσω όσο πιο απλά μπορώ ότι «πλεόνασμα έχουμε όταν τα έσοδα του κράτους (από φόρους, ασφαλιστικές εισφορές, κτλ.) είναι περισσότερα από τα έξοδα (για μισθούς, συντάξεις, κοινωνικές παροχές, δημόσια έργα, τόκους, κτλ.) και έλλειμμα όταν συμβαίνει το αντίθετο. Και ότι το πρωτογενές πλεόνασμα ή έλλειμμα βγαίνει αν βγάλουμε από τη σούμα τους τόκους που πληρώνουμε για την εξυπηρέτηση του χρέους». Για να γίνω ακόμα πιο κατανοητός κατέφυγα στο δοκιμασμένο[1] κόλπο[2] του παραλληλισμού του προϋπολογισμού της γενικής κυβέρνησης με ένα οικογενειακό προϋπολογισμό:

«-Σκέψου ότι σαν οικογένεια έχουμε κάποια έξοδα για σούπερ μάρκετ, ΔΕΗ, ΟΤΕ, νερό, χαράτσια, κτλ. Εκτός από αυτά έχουμε και ένα δάνειο, τη δόση του οποίου πληρώνουμε κάθε μήνα. Όταν τα λεφτά που βγάζουμε φτάνουν να πληρώσουμε τα υπόλοιπα έξοδα χωρίς τη δόση, τότε έχουμε πρωτογενές πλεόνασμα. Αν δε φτάνουν ούτε για αυτά, τότε έχουμε πρωτογενές έλλειμμα.

-Τώρα μάλιστα! Το κατάλαβα. Και με τη δόση τι γίνεται; Πώς την πληρώνουμε;

– Παίρνοντας νέο δάνειο.

-Καλά, μα έτσι δε θα χρωστάμε περισσότερα;

-Α να γεια σου!»

Έφυγε με ανάμικτα συναισθήματα από τη στιχομυθία. Προβληματισμένος που τελικά δε σώθηκε η χώρα, αλλά χαρούμενος που το κατάλαβε και θα πουλούσε μούρη στο καφενείο – μια μικρή απόσβεση για τα λεφτά που μου έστελνε για να σπουδάσω. Εγώ, από την πλευρά μου, αποφάσισα να γράψω αυτό το άρθρο γιατί δεν έχει κάθε σπίτι την ευλογία να διαθέτει το δικό του οικονομολόγο για να του κάνει translation τα κινέζικα των οικονομικών ειδήσεων.

1,5 δις! Καλά είναι κυρία μου, να τ’ αφήσω;

Η περίοδος πριν ανακοινωθεί επίσημα το ύψος του πρωτογενούς πλεονάσματος ήταν η χαρά του (κυβερνητικού) παιδιού. Σε κάθε δήλωση αυτό αυξανόταν και από κανένα δισεκατομμυριάκι[3][4][5]  και αν το πανηγύρι συνεχιζόταν για κάνα μήνα ακόμα στο τέλος θα είχαμε ξεπληρώσει το χρέος και θα μας μένανε και ρέστα. Η μεγάλη η πλάκα, βέβαια, έγινε όταν ήρθε η Eurostat[6] και ανακοίνωσε δημοσιονομικό έλλειμμα 23,1 δις και χρέος κοντά στα 320 δις.

«-Και το πρωτογενές πλεόνασμα, κύριε;

-Εμείς δεν ξέρουμε τίποτα, ρωτήστε δίπλα, στην Κομισιόν[7]».

Και εκεί αναλαμβάνει ένας τυπάς ονόματι Simon O’Connor να ξεκαθαρίσει τα πράγματα και να μας εξηγήσει με ποια μαθηματικά 23,1 (δις δημοσιονομικό έλλειμμα) μείον 7,2 (δις τόκους) κάνει -1,5 (δις πρωτογενές πλεόνασμα) και όχι 15,9 (δις πρωτογενές έλλειμμα). Κάπως έτσι μάθαμε ότι οι ελληνικές τράπεζες καταβρόχθισαν άλλα 19,7 δις το 2013 που φορτώθηκαν σαν χρέος στα γνωστά υποζύγια, αλλά τα οποία αφαιρέθηκαν από τον υπολογισμό του πρωτογενούς αποτελέσματος γιατί γίνονται, λέει, μια κι όξω. Λογικό,  άλλωστε δεν πρέπει να έχει ξαναγίνει κάτι τέτοιο στο παρελθ…Oh wait[8]!

Με αυτά και κάποια ακόμα μαγειρ[9]… εεεε, κάποιες προσαρμογές, φτάσαμε στην επιτυχία του πρωτογενούς πλεονάσματος. Το πιο ωραίο είναι ότι ο συγκεκριμένος τρόπος υπολογισμού δε χρησιμοποιείται για καμία άλλη χώρα του κόσμου αλλά είναι “country-specific”[10]– ένας μοναδικός, ολόδικός μας ορισμός του τι είναι και τι δεν είναι πρωτογενές πλεόνασμα. Δηλαδή για να καταλάβετε λίγο τι παίχτηκε, αυτοί που μας κατηγορούσαν για τα “Greek Statistics” και ότι παρουσιάζαμε παραποιημένα στοιχεία σχετικά με το έλλειμμα τα προηγούμενα χρόνια, έκατσαν και έφτιαξαν ένα ειδικό τρόπο υπολογισμού του ελλείμματος για να φανεί ότι το πρόγραμμά τους αποδίδει…Χμμμ!

Ο μεγαλύτερος θεούλης βέβαια ήταν ο Σταϊκούρας που ενώ αφαίρεσε τα «έκτακτα» έξοδα της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών, άφησε μέσα τα έκτακτα έσοδα (επιστροφές κερδών από τα ελληνικά ομόλογα που είχαν αγοράσει οι ευρωπαϊκές χώρες και τα οποία είναι, όντως, μη επαναλαμβανόμενα) και ανακοίνωσε πρωτογενές πλεόνασμα 3,4 δις[11], αποδίδοντας το μάλιστα στη Eurostat η οποία δεν είχε δώσει καθόλου στοιχεία περί πρωτογενούς πλεονάσματος! Από την άλλη, μην κοιτάς που για να ανέβει το έλλειμμα του 2009 στο 15,7% και να μπούμε στο Μνημόνιο όλα αυτά (και πολλά άλλα[12]) μετρούσαν… Άλλο το έλλειμμα του 2009 και άλλο του 2013, δε θα τα ισοπεδώσουμε όλα! (Κάτι τέτοια κάνετε ρε κερατάδες και μετά λέει ο κόσμος ότι οι οικονομολόγοι είμαστε μπακάληδες και δεν έχουμε τι να του απαντήσουμε).

Περί βιωσιμότητας του χρέους

Για να μη χαλάμε τις καρδιές μας, γιατί έχουμε και κυβέρνηση σε δύσκολη ηλικία, ας δεχθούμε ότι τα πράγματα είναι ακριβώς όπως μας τα λέει η Τρόικα: δημοσιονομικό έλλειμμα 5,8 δις, τόκοι 7,2 δις, πρωτογενές πλεόνασμα 1,5 δις (sic) και (για να μην ξεχνιόμαστε) 318,7 δις συνολικό χρέος, ενώ οι πληρωμές για τα παλαιότερα δάνεια έφτασαν τα 16,2 δις ευρώ το 2013 (Maturing debt στην έκθεση της Κομισιόν).

Φανταστείτε μία οικογένεια που βγάζει 1.400 ευρώ το μήνα (όσο και το μηνιαίο κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας το 2013) αλλά χρωστάει 64.000 ευρώ στην τράπεζα και πληρώνει δόση 270 ευρώ το μήνα. Το πρόβλημα είναι ότι, ακόμα και μετά από αιματηρές περικοπές στα έξοδά της, καταφέρνει να βάλει στην άκρη μόλις 25 ευρώ για τη δόση. Παρ’ όλα αυτά δε συζητάει το ενδεχόμενο κουρέματος ή ακόμα και πλήρους αθέτησης ενός δανείου για το οποίο έχει πληρώσει ήδη πολύ περισσότερα από αυτά που δανείστηκε αρχικά, παρά το γεγονός ότι η τράπεζα πρακτικά δεν την κρατάει από πουθενά. Αντίθετα, η οικογένειά μας παίρνει το ένα νέο δάνειο πίσω από το άλλο για να ξεπληρώσει το παλιό, με αποτέλεσμα το χρέος της να αυξάνεται κατά 100 ευρώ το μήνα. Μάλιστα, επειδή είναι ήδη χρεωμένη μέχρι το λαιμό και δεν τη δανείζει κανείς, αναγκάζεται να βάλει υποθήκη το σπίτι και τα χωράφια στο χωριό. Παράλληλα συνεχίζει τις περικοπές σε βασικές ανάγκες (όπως η διατροφή, η υγεία και η εκπαίδευση των παιδιών της) και πουλάει κοψοχρονιά ότι πολύτιμο έχει στην κατοχή της προκειμένου να αυξήσει τα χρήματα που βάζει κάθε μήνα στην άκρη για τη δόση, ενώ ευελπιστεί σε μία ραγδαία βελτίωση των εισοδημάτων της που θα της επιτρέψει να πληρώνει χωρίς πρόβλημα. Όμως, κάτι τέτοιο δε φαίνεται στον ορίζοντα και το χρέος συνεχίζει να αυξάνεται. Υπάρχει στα αλήθεια λογικός άνθρωπος που θα έβλεπε κάποια αχτίδα αισιοδοξίας σε μία τέτοια κατάσταση; Ότι το χρέος αυτής της οικογένειας μπορεί να γίνει βιώσιμο και να πληρωθεί; Και όσοι προσπαθούν να μας πείσουν για αυτό, για τι ακριβώς μας περνάνε, άραγε; Άστο, μην απαντήσεις καλύτερα…

Πρωτογενή Πλεονάσματα στα 90′s και τα 00′s

Η συζήτηση για το πρωτογενές πλεόνασμα ξεκομμένη από το συνολικό δημοσιονομικό αποτέλεσμα και το χρέος έχει νόημα μόνο όταν αυτό το χρέος δεν είσαι διατεθειμένος να το πληρώσεις. Τότε μάλιστα! Το να έχεις πρωτογενές πλεόνασμα διασφαλίζει ότι δε θα χρειαστείς ξανά, άμεσα δανεικά τα οποία κανείς δε θα είναι διατεθειμένος να σου δώσει επειδή δεν πλήρωσες τα προηγούμενα. Διαφορετικά είναι πολύ πιθανό ακόμα και αν έχεις μεγάλα πρωτογενή πλεονάσματα το χρέος σου να έχει αναπτύξει τέτοια δυναμική που θα του επιτρέπει να συνεχίσει να αυξάνεται ραγδαία.

Γράφημα 2

Βέβαια ο Σαμαράς φρόντισε να βάλει στη θέση τους όλους εμάς τους μίζερους καταστροφολόγους δηλώνοντας[13] ότι με το πρωτογενές πλεόνασμα «η Ελλάδα δεν θα έχει πια ανάγκη να ζητεί κάθε τόσο δανεικά για να αντιμετωπίζει τις τρέχουσες ανάγκες της». Εγώ θα συμφωνήσω με τον πρωθυπουργό μας. Πράγματι, όταν έχουμε πρωτογενές πλεόνασμα δε χρειάζεται να δανειζόμαστε για να πληρώνουμε μισθούς και συντάξεις, ούτε κάνουμε κοινωνική πολιτική με ξένα χρήματα. Καλά μέχρι εδώ… Ας μας εξηγήσει τώρα κάποιος γιατί δεν ισχύει το ίδιο για την περίοδο από το 1994 ως το 2002, όταν είχαμε συνεχώς πρωτογενές πλεόνασμα, πολύ μεγαλύτερο μάλιστα από το περσινό; Με ποια λογική με 0,8% του ΑΕΠ πλεόνασμα το 2013 «είμαστε στο σωστό δρόμο» και «βλέπουμε φως στο τούνελ», ενώ με 4,3% πλεόνασμα το 1998 να «ζούσαμε με δανεικά» και «πάνω από τις δυνατότητές μας»; Μάλλον με τον ίδιο τρόπο που φύγαμε από τις αγορές (και μπήκαμε στο Μνημόνιο) όταν τα spreads έφτασαν τις 300 μονάδες το 2010, ενώ ξαναμπήκαμε πριν κάνα μήνα με τα spreads πάνω από 450 μονάδες και τα ομόλογα να εκδίδονται με βάση το αγγλικό δίκαιο (με αυτήν την παπάτζα θα ασχοληθούμε σε κάποιο επόμενο επεισόδιο).

Γράφημα 1

Ξαναγυρίζοντας στο πρωτογενές αποτέλεσμα της γενικής κυβέρνησης, βλέπουμε ότι η πορεία του έχει τρία σημεία καμπής. Το πρώτο είναι το 1994, όταν θα περάσει σε θετικό πρόσημο και θα συνεχίσει έτσι μέχρι το 2002. Παρ’ όλο που το μέσο πρωτογενές πλεόνασμα διαμορφώθηκε στο 3,6% του ΑΕΠ, οι τόκοι έφταναν το 9,1% με αποτέλεσμα το μέσο δημοσιονομικό έλλειμμα να διαμορφωθεί 5,5%. Την περίοδο αυτή, αν και 32,4 δις ευρώ από τους φόρους μας (όσο το άθροισμα των πρωτογενών πλεονασμάτων) μαζί με όλα τα καινούρια δανεικά κατευθύνθηκαν στην αποπληρωμή του χρέους, αυτό σχεδόν διπλασιάστηκε φτάνοντας τα 174,1 δις ευρώ (έναντι 92,4 δις το 1995).

Το δεύτερο σημείο-κλειδί εντοπίζεται στο 2000, όταν η χώρα ετοιμάζεται να μπει στο ευρώ και να διοργανώσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Κατά διαβολική σύμπτωση τότε αρχίζει και το πρωτογενές πλεόνασμα να μειώνεται, για να γυρίσει σε έλλειμμα το 2003 και να παραμείνει οριακά αρνητικό μέχρι το 2007. Έτσι το όφελος από τη μείωση των επιτοκίων λόγω της εισόδου στο ευρώ θα εξανεμιστεί πλήρως και το έλλειμμα θα παραμείνει στα ίδια επίπεδα με την προ-ευρώ περίοδο.

Το 2008 χτυπάει την πόρτα μας η κρίση και ξεκινάνε τα πακέτα διάσωσης των τραπεζών που θα εκτινάξουν το έλλειμμα των επόμενων ετών και σε συνδυασμό με τα μαγειρέματα του ελλείμματος του 2009 θα στρώσουν το δρόμο για το μνημόνιο. Τώρα γιατί το λογαριασμό των μεγαλοεργολάβων και των τραπεζιτών πρέπει μονίμως να τον πληρώνεις εσύ, στο αφήνω για homework αγαπητέ μου αναγνώστη…