«Neruda», ο κινηματογράφος υποκλίνεται στην ποίηση

Ο Pablo Larrain παραδίδει ένα στοχαστικό, αντι-βιογραφικό, πολιτικό αριστούργημα

| 09/02/2017
★★★★☆

Ο Pablo Neruda καταδιώκεται από έναν επίδοξο ντετέκτιβ τον Oscar Peluchonneau (!) που μέσα στα φαρδιά του, αταίριαστα ρούχα και την σοβαροφανή «ανυπαρξία» του μοιάζει αστείος και που παρά τις προσπάθειες του μπρος στον καθρέπτη, παραμένει ένας ακόμη… μπάτσος που δεν μπορεί να καταφέρει τίποτα εκτός δικαιοδοσίας του. Να συλλάβει, για παράδειγμα, την ποίηση. Και έτσι, δεν του μένει παρά να έχει και ο ίδιος ποιητικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις, «νερουδιακά» εφάμιλλες, από την μία για να κατανοήσει το θήραμα του και κυρίως διότι του είναι αδύνατο, όπως και η ίδια η κρατική εξουσία την οποία συμβολίζει, να παραμείνει ανεπηρέαστος και να αντέξει μπρος «στη ρυθμική και ομοιοκατάληκτη ριπή» του αγαπημένου για όλους τους Χιλιανούς, μέχρι και τους διώκτες του και διώκτες της ιδεολογίας του, ποιητή.

Έχουμε 1948, το Κομμουνιστικό Κόμμα της χώρας βγαίνει στην παρανομία, ο Neruda επίσης. Εκείνη την περίοδο γράφει το «Canto General», εκείνη την περίοδο παίρνει τα βουνά και εξασκεί την πολιτικότητα της ποίησης, εκείνη την περίοδο η Χιλή για άλλη μια φορά εξασκείται στην κρατική τρομοκρατία και ένας «προδότης», ένας «ηδονιστής», ένας «έκφυλος» Neruda είναι ό,τι πρέπει για να ημερέψει η οργή του λαού. Αυτή είναι η ιστορική βάση της ζωής του ποιητή αλλά αν περιμένετε βιογραφία ή ντοκιμαντερίστικη ακρίβεια, ξεχάστε το. Η ταινία δεν είναι κινηματογραφική απόδοση της Wikipedia, ούτε μελέτη στην προσωπικότητα του. Δείτε το, καλύτερα, σαν τον χορό των στίχων του ποιητή μέσα στην Ιστορία. Και με τα νερά και με τα απόνερα της. Και μέσα από αυτό ο Neruda θα απολέσει, επιτέλους, την ιδιότητα του ανέγγιχτου και άρα πρόσκαιρου μνημείου και θα μετατραπεί σε μια αγαπητή ανθρώπινη ιδιοφυία, που γκρεμίζει ήθη και εξουσίες.

Ποιητής αλλά και γερουσιαστής. Κομμουνιστής που γράφει το «Παρακίνηση σε Νιξοκτονία και εγκώμιο στη Χιλιανή επανάσταση» όπως και τα «Είκοσι ερωτικά ποιήματα και ένα τραγούδι απελπισμένο». Ποιητής του πάθους και του αισθησιασμού, όπως και ποιητής της ορμητικής πολιτικής αγκιτάτσιας. Άνθρωπος και σύμβολο. Άνθρωπος που έχει ανάγκη μια αγκαλιά τις νύχτες και persona που τα χώνει στην εξουσία ποιητικά και πρακτικά. Άνθρωπος που ζει με τις αδυναμίες του και παράλληλα σταθερός στις ταξικές του υποχρεώσεις. Ο Pablo Neruda που μέσα από τις περίτεχνες λέξεις του, την κατεργασμένη σουρεαλιστικά και ρεαλιστικά – σε πλήρη σύνθεση – δόμηση του έργου του, κινεί τα νήματα της Ιστορίας, κατασκευάζει και επηρεάζει την πραγματικότητα αλλά και τον μύθο της. Μιας πραγματικότητας και ενός μύθου που στρώνει παράλληλα τον δρόμο και οπλίζει την επικείμενη επανάσταση της χώρα του, της Χιλής που όπως λέει ο σκηνοθέτης «μέσα από τις λέξεις του υπάρχει». Ο Neruda, που ανασταίνεται, που αναδομείται, που υπάρχει ως μυθολογικός καθρέπτης της Ιστορίας, και παρόλα αυτά δεν είναι Θεός μα άλλος ένας άνθρωπος που του δίνουμε το χέρι, του μιλάμε στα ίσια, τον κρίνουμε, τον αγαπάμε, τον φθονούμε και όπως πάλι δηλώνει ο δημιουργός, «δεν του χτίζουμε μνημεία, κύριε», γιατί και ο ίδιος απαξιοί.

neruda-gael-garcc3ada-bernal-left-and-diego-muc3b1oz-right

Η ταινία, λοιπόν, «Neruda», λειτουργεί στα παραπάνω πλαίσια, και των αληθινών – και φαινομενικά αντιφατικών – «προσώπων» του ποιητή και της αντίληψης του σκηνοθέτη για αυτόν. Και λειτουργεί μέσα από μια σειρά παρόμοιων συνθέσεων. Όπως το έργο του Neruda – και κάθε ποιητή -, έτσι και η ταινία είναι μια σύνθεση ρεαλισμού και σουρεαλισμού, πραγματικότητας και φαντασίας, βιογραφίας και μυθοπλασίας. «Ανορθόγραφο» σίγουρα. Πολυσύνθετο, επίσης. «Αντι-βιογραφικό» θέλει να το ονομάσει ο ίδιος ο σκηνοθέτης και έτσι μας δίνει την προσέγγιση του. «Δημιουργήσαμε ένα «νερουδιακό» φιλμ, όχι ένα φιλμ για τον Neruda. Η ταινία είναι κάτι σαν διήγημα που ο Neruda θα ήθελε να διαβάσει».

Ο Pablo Larrain, δημιουργεί συνειδητά ένα σύνθετο και ασυνήθιστα σφιχτό έργο. Απαιτεί από το κοινό την προσοχή του αλλά παράλληλα και την παράδοση του στην εξαίσια «νουάρ» σκηνοθεσία, τις ερμηνείες γρανίτης, τον μαγικό ρεαλισμό και το… χιούμορ του, αποφεύγοντας σαφώς την όποια σχολαστική και πολυδιασπαστική ανάλυση της μεθοδολογίας του σκηνοθέτη. Απαιτεί δηλαδή παράδοση όπως ακριβώς θα απαιτούσαν και η ανάγνωση των στίχων του ποιητή. Η ταινία έτσι απογειώνεται σαν μια ερμηνευτική εικονογράφηση της ποίησης και όχι σαν ιστορική μελέτη του προσώπου. Προσπαθεί και τα καταφέρνει παράλληλα – κι αυτό είναι βαθιά πολιτικό – να δομήσει την αφήγηση του ακριβώς στην λεπτή γραμμή ανάμεσα στον μυθοπλαστικό εκθειασμό και στην γήινη πραγματικότητα, δίχως χονδροειδής τροπαιογραφίες αλλά και δίχως υποτιμήσεις. Θέτει εν τέλει, την αφηγηματική του «σύγχυση» δημιουργώντας ένα ιδιόμορφο υβρίδιο μεταξύ Ιστορίας, καλλιτέχνη και έργου, της σχέσης μεταξύ αυτών των τριών αλλά και την αυθύπαρκτη δυναμική τους. Το κοινό πρέπει στην συνέχεια να συνθέσει το παζλ στο νου του προσεγγίζοντας κατά αυτό τον τρόπο, την ουσία της τέχνης του Neruda και όχι τον ίδιον. Η ποίηση, εξάλλου, είναι που έχει σημασία. Αυτή που δεν είναι στιχάκια αθώα βαλμένα σε ένα χαρτί, αλλά ένας κόσμος δομημένος, υπαρκτός, αναλλοίωτος αλλά και μεταλλασσόμενος, μια αλήθεια που επιβάλλεται στον χρόνο και στην πραγματικότητα. Οι θρύλοι όπως και τα γεγονότα κρατούνε τον κόσμο σε μια ενότητα και η ποίηση είναι η απαρχή του θρύλου. «Η δύναμη του Neruda βρίσκεται στο πώς μπόρεσε να περιγράψει τη χώρα μας, την κοινωνία μας, τους ανθρώπους μας, με έναν τρόπο που κανένας ιστορικός ή δημοσιογράφος δεν έχει κάνει ποτέ. Αν θέλετε να καταλάβετε ποιοι πραγματικά είμαστε, διαβάστε Neruda. Ο Neruda είναι στο νερό μας», δηλώνει ο σκηνοθέτης.

18PABLO-LARRAIN-superJumbo

Όπως φαίνεται, ο δημιουργός – που αν και μπορεί να δυσανασχετήσει μια μερίδα του κοινού, λόγω της δυσπρόσιτης ή καλύτερα ασυνήθιστης αφήγησης και της φαινομενικής σύγκρουσης με διάφορες ιδεολογικές σταθερές – μοιάζει να μην υποστέλλει σημαίες. «Φυσικά και είμαι ενεργός. Είμαι ενήμερος και ανησυχώ για την πολιτική κατάσταση. Δεν είμαι κάποιος που αγνοεί την πραγματικότητα. Πιστεύω πως κι εσείς θα πρέπει να γνωρίζετε πολύ καλά, τι συμβαίνει. Σε αντίθετη περίπτωση, η ιστορία θα βάλει τα πόδια της στο κεφάλι σας και θα γίνετε θύματα του ίδιου σας του εαυτού, της ίδιας σας της άγνοιας» δηλώνει και συνεχίζει πως «νομίζω ότι μπορώ να συνδεθώ με τον Neruda. Ήταν ένας κομμουνιστής και η ταινία λαμβάνει χώρα στα τέλη της δεκαετίας του ’40, που πάλευαν υπέρ της ισότητας. Αλλά κοιτάξτε και τώρα, τι συμβαίνει στη χώρα μου. Ακόμη δεν υπάρχει ισότητα. Η απόσταση μεταξύ των πλουσίων και των φτωχών ανθρώπων γιγαντώνεται μέρα με την μέρα».

Και ο μπάτσος της ταινίας, ο κακομοίρης Oscar, τι απέγινε μπρος σε αυτή την πολυπλόκαμη ποιητική και φιλμική πραγματικότητα που του επιβλήθηκε – όπως και σε εμάς – ως αλήθεια; «Ο ποιητής είναι μια δημόσια απειλή και ένας αξέχαστος εραστής», ακούμε τον Oscar να δηλώνει προς όλη την χώρα από το ραδιόφωνο σε μια προσπάθεια μείωσης της αξίας του. Έκφυλο λοιπόν για το σύστημα είναι το ανθρώπινο σεξουαλικό πάθος, έκφυλο ένας γερουσιαστής να γράφει ποιήματα, έκφυλο ένας ποιητής να γράφει για έρωτα και για ένοπλες επαναστάσεις, έκφυλο εν τέλει και εν γένει, αυτό το ποιητικό νερό της Χιλής, ο Neruda. Όμως ο Oscar, δεν καταφέρνει τίποτα. Μιας και κινείται μάταια στην λογική των στίχων πως «μπορείς να κόψεις όλα τα λουλούδια, αλλά δεν μπορείς να εμποδίσεις την Άνοιξη να ‘ρθει», είναι απλά αναγκασμένος να συνεχίζει βήμα βήμα παρά τις όποιες φιλόδοξες «ονειρώξεις» του πίσω από τον ποιητή, ενώ ο Neruda είναι δέκα άλματα μπροστά. Ξεχασμένες στην παγωνιά οι πεπερασμένες αστικές ιδέες, και χίλια έτη φωτός μπροστά, η ποίηση, η «νερουδιακή» πολιτική ποίηση. Και σε αυτή την συνθήκη, το σύμβολο του ποιητή επαναστάτη, γεννιέται άτρωτο και πάντα έτοιμο να ξεφύγει.

Θα με ρωτήσετε: Πού είναι οι πασχαλιές;
και πού η μεταφυσική σκεπασμένη από παπαρούνες
και η βροχή που συχνά χτυπούσε
στις λέξεις σας, γεμίζοντάς τες
με τρύπες και πουλιά;
Θα σας διηγηθώ ό,τι μου συμβαίνει:
Ζούσα σε μια συνοικία
της Μαδρίτης, με καμπάνες,
με ρολόγια, με δέντρα. […]
Το σπίτι μου λεγότανε
το σπίτι των λουλουδιών, αφού παντού
σκάγανε γεράνια: ήταν
ένα όμορφο σπίτι
με σκυλιά και παιδάκια. […]
το σπίτι μου με τα μπαλκόνια, όπου
το φως του Γενάρη έπνιγε τα λουλούδια στο στόμα σου; […]
Κι ένα πρωί όλα ήταν φλογισμένα
κι ένα πρωί οι φωτιές
βγαίνανε από τη γη
καταβροχθίζοντας πλάσματα
κι από τότε πυρκαγιά,
μπαρούτι από τότε
κι από τότε αίμα.
Ληστείες με αεροπλάνα και με μαυριτανούς,
ληστείες με δαχτυλίδια και δούκισσες,
ληστείες με μαύρους παπάδες που ευλογώντας
έρχονταν από τον ουρανό για να σκοτώσουν τα παιδιά
και στους δρόμους το αίμα των παιδιών
έτρεχε απλώς σαν αίμα παιδιών. […]
Θα με ρωτήσετε λοιπόν γιατί η ποίησή σας,
δεν μας μιλάει για τ’ όνειρο,
για τα φύλλα,
για τα μεγάλα ηφαίστεια της πατρικής σας γης;
Ελάτε να δείτε το αίμα στους δρόμους,
ελάτε να δείτε
το αίμα στους δρόμους,
ελάτε να δείτε το αίμα
στους δρόμους!

Μπρος σε τέτοιους στίχους, ο κινηματογράφος υποκλίθηκε, – με τον τρόπο του, αλλά υποκλίθηκε -, όπως υποκλίθηκε και η Ιστορία.

*Το απόσπασμα του παραπάνω ποιήματος με τίτλο «Εξηγώ μερικά πράγματα» είναι από το βιβλίο Pablo Neruda, Canto General και άλλα ποιήματα, εκδ. Τολλίδη, σε μετάφραση Άννας Βάλβη.

Γεννημένος το 1984 στην Λάρισα, εγκλωβισμένος για κάποια χρόνια στην Ιταλία, αντί να μάθει να ξυπνάει στις αίθουσες δικαστηρίων έμαθε να βρίσκεται στις αίθουσες κινηματογράφου καθώς και πίσω από φωτογραφικές μηχανές. Έκτοτε γράφει για ταινίες και για σινεμά (καθώς και για ό,τι άλλο σκέφτεται) και φωτογραφίζει για φωτορεπορτάζ και για ευχαρίστηση. Είναι μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ), της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI) και της Επιτροπής κρίσης και αξιολόγησης του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (ΕΕΤΕ).