Patricio Guzman: «Νοσταλγώντας το φως»… γιατί είναι δικαίωμα μας!

Σκέψεις για το ντοκιμαντέρ του βραβευμένου Χιλιανού κινηματογραφιστή

| 22/09/2016
★★★★☆

Μια στιγμή που μας έθεσε λίγο έξω από την μιζέρια του κόσμου είναι ίσως συχνά αυτό που νοσταλγούμε. Γιατί όμως το νοσταλγούμε; Ίσως γιατί αυτή η στιγμή μοιάζει να χάθηκε, να τέλειωσε, να φαγώθηκε σαν από τον Κρόνο και να απουσιάζει. Το φως όμως; Μήπως γιατί μας έμαθε πως μπορούμε και να βλέπουμε, πέρα από το να σκουντουφλάμε στα σκοτάδια; Και το νοσταλγούμε, γιατί αυτό ίσως και δυστυχώς, δεν είναι η καθημερινή μας ενασχόληση; Δεν ξέρω τι τελικώς ισχύει, η ταινία όμως, προσπαθεί να δώσει μια κάποια απάντηση.

Στην πανέμορφη χώρα της Χιλής, στο βαθυγάλαζο του ωκεανού, της απομόνωσης, των αντιθέσεων της φύσης, του αυτόχθονα πολιτισμού και της ανθρώπινης αντοχής, των εξεγέρσεων, των ελπίδων και της αστροφυσικής, της ερήμου Ατακάμα, των Άνδεων και του άπλετου φωτός, κάποια στιγμή όλα κοκκάλωσαν. Ποτάμια αίμα ξεχύθηκαν από παντού. Η χώρα, αν και προικισμένη από γεννησιμιού της, ρημάχτηκε και μακελεύτηκε. Μια ανελέητη φασιστική δικτατορία, κατ’ εικόνα και ομοίωση των αποικιοκρατών και που όμοιά της δεν έζησε ο κόσμος, προσπάθησε να θέσει το σκότος για εμπροσθοφυλακή και να σταματήσει όλα τα ιστορικά ρολόγια. Η δυστυχία χαρίστηκε για περίπου είκοσι χρόνια σε όλη την κλίμακα της ζωής της χώρας. Η σημαία της, έκτοτε, ένας ομαδικός τάφος. Γεμάτο βασανισμένους, τσακισμένους, εκτελεσμένους ανθρώπινους σκελετούς. Μα κάτι φωτίζει κάτω από την γη. Μάτια φωτεινά, αδιάλυτα, σε πλήρη ζωτικότητα, επιστρέφουν και καλλιεργούν την νέα ανθρωπότητα. Οι νεκροί, αδυνατούν να κοιμηθούν. Και αρκεί να ξημερώσει, για να αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση.

gkoysman6

Αυτή είναι η αίσθηση που μου άφησε η κινηματογραφική απεικόνιση αυτών που ακολουθούν μπροστά στο πανί. Οι προκολομβιανές εντυπώσεις, τα σκαλίσματα ζωγραφιές των ιθαγενών, τα τηλεσκόπια, το σύμπαν, τα εγκαταλειμμένα ορυχεία, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι επιστήμονες, οι αρχαιολόγοι, τα ραντάρ, τα αστέρια, οι άνθρωποι, οι νεκροί και οι αγνοούμενοι, η Ιστορία της Χιλής – μα και της χώρας μας – η εξέλιξη, η στασιμότητα. Η ζωή προσοδοφόρα και ζωή στέρφα, μου άφησαν αυτή την αίσθηση. Πως για να έρθουν και να κουμπώσουν και να με επαναφέρουν ως άνθρωπο που θα σταματήσω να ομφαλοσκοπώ και να επανέλθω στο κοινωνικό γίγνεσθαι πρέπει όλα να βγουν στο φως. Όχι διερευνητικά, μα σε επαγωγή, αναγωγή, σύνθεση και αφαίρεση. Σαν εργαλείο κρίσης και κριτικής. Και αυτό κάνει η ταινία. Μας διαπαιδαγωγεί ιστορικά, φιλοσοφικά, ερμηνευτικά, ηθικά και μεθοδολογικά.

Ο Patricio Guzman, ένας από τους σπουδαιότερους δημιουργούς κινηματογραφικών ντοκιμαντέρ, αποτυπώνει με την κάμερά του ένα πλέγμα ασύνδετων, φαινομενικά, ιστοριών, συγκυριών, γεγονότων, ιστορικών καταστάσεων, επιστημονικών πορισμάτων και τα συνδέει – όπως και στο επόμενο του εγχείρημα «Το Μαργαριταρένιο Κουμπί» – στην βαθύτερη ενότητά τους. Και είναι αυτό ακριβώς, αυτή η κοσμοθεωρητική αντίληψη που μας τραβάει από την ασφάλεια της κινηματογραφικής μας καρέκλας και μας πετάει υπόλογους μπρος στην Ιστορία και τα απόνερά της. Η επίγνωση της πλέριας διαλεκτικής της φύσης και της κοινωνικής ιστορίας που δεν μπορούμε να αγνοούμε.

gkoysman4

Ο φακός στα χέρια του, κάνει σωστά την δουλειά του. Στην ώρα του, στον χρόνο του, στην πραγματική ανάγκη. Κάμερα – τηλεσκόπιο ψηλά και χαμηλά, στην δημιουργία των άστρων μα και στην κοινωνική εξολόθρευση και εκφυλισμό. Ποίηση μέσα σε ένα προϋπάρχων και πάντα παρόν μακελειό. Ο λαός της Χιλής ακόμη να δικαιωθεί. Ο στρατός της ακόμη κρύβει τα εγκλήματα του. Ο Αλιέντε μοιάζει να ήταν μια μικρή παρένθεση που άφησε όμως παρακαταθήκες τόμους ολόκληρους. Μα ο Guzman, δεν χρειάζεται να παλέψει για να αποδείξει όλα τούτα. Παρατηρεί σιωπηρά, αξιοπρεπέστατα και με στοργή τον χρόνο, την φύση και την ζωτικότητα της ελπίδας μέσα από τα φτυάρια και τις ματιές των γυναικών που περιπλανώνται χρόνια τώρα στην έρημο Ατακάμα – εκεί που οι επιστήμονες αναζητούν την προέλευση του κόσμου – για να αναζητήσουν τους, εκτελεσμένους από τον φασισμό, αγαπημένους τους. Δεν χρειάζεται να παλέψει να αποδείξει κάτι, γιατί όλα προσφέρονται απλόχερα ως τεκμήριο. Οι άνθρωποι κοιτάνε ψηλά το σύμπαν, κοιτάνε και χαμηλά την γη τους. Όπως στην φύση δεν υπάρχει καμιά ουδετερότητα, έτσι δεν (πρέπει να) υπάρχει και στον άνθρωπο.

gkoysman5

Νοσταλγούμε τον ήλιο λοιπόν γιατί μας το αναγκάζει ο ίδιος. Δεν είμαστε τρωγλοδύτες για να ζούμε περιχαρείς στα σκότη και στις σπηλιές του φόβου και της ιστορικής αμνησίας. Αν μας κλείνουν τα παράθυρα, θα τα σπάμε, αν μας κλείνουν τις πόρτες, θα τις βγάζουμε από τους μεντεσέδες. Αν μας κλείνουν το στόμα, θα μιλάμε. Με κάθε όπλο που έχουμε στην διάθεση μας, θα νοσταλγούμε. Γιατί είναι δικαίωμα μπρος σε κάθε καταστολή της ανθρώπινης φύσης. Και έτσι, όσο χώμα και να μαζευτεί πάνω από την ανθρώπινη συνείδηση, ο ήλιος, δημοκράτης και πανταχού παρών, έρχεται και κάνει ολόσωστα την δουλειά του. Φωτίζει και τούτος ανελέητα ό,τι έγινε και παραμένει καταχωμένο στην άμμο, στην πέτρα και στην μνήμη των ανθρώπων. Αυτό κάνει η ταινία. Δικαιώνει την θύμηση που προσπαθεί να λησμονηθεί απαγορευμένη.

«Ένας σκηνοθέτης κάνει μόνο μια ταινία στη ζωή του. Έπειτα, τη σπάει σε κομμάτια και την ξανακάνει» λέει ο Ζαν Ρενουάρ και αυτό είναι που κάνει την μεγάλη διαφορά ανάμεσα στους κινηματογραφικούς δημιουργούς και στους κλασικούς μεν, διεκπεραιωτές δε, σκηνοθέτες. Οι πρώτοι εκφράζουν κινηματογραφικά αυτό που θα κάνανε αν ήταν ποιητές και ζωγράφοι. Οι δεύτεροι, εφάπτονται με τον κινηματογράφο ως βιομηχανία και έχουν ένα έργο γεμάτο κενά και υπαρξιακές αναντιστοιχίες. Στην πρώτη όμως κατηγορία, αυτή των δημιουργών που πολλές φορές σε επίπεδο «εμμονής» συνάπτουν το νου τους και την εκφραστικότητά τους με την ανθρώπινη τραγωδία σε όλες τους τις μορφές, υπάρχει στο έργο τους μια ενιαία και κοινή αναζήτηση. Θέλουν να μιλήσουν στον κόσμο, να εκφράσουν τον κόσμο και αναζητούν μια ολόκληρη ζωή, την κατάλληλη γλώσσα. Κάνουν όντως μια ταινία. Ο Patricio Guzman ταγμένος στα χώματα που ποτίστηκαν με θάνατο είναι ένας από αυτούς. Προσπαθεί μονίμως να τα βάλει και να επιβεβαιώσει της χώρας του την αλήθεια.

«Μακάρι τα τηλεσκόπια να μην κοιτούσαν μόνο προς τον ουρανό αλλά να έψαχναν και στη γη» θα ακούσουμε κάποια στιγμή στην ταινία. Μακάρι να ερευνούμε, μακάρι να προσπαθούμε, μακάρι να σκαλίζουμε, θα πω εγώ, μακάρι όμως και να μην χρειάζονταν όλα αυτά. Μακάρι να διαλευκάνουμε δηλαδή, το χθες, μακάρι όμως και να μην ήταν ένα απέραντο νεκροταφείο. Σίγουρα όμως πρέπει να είμαστε ευγνώμονες. Γιατί όλοι νοσταλγούμε το φως. Εσύ νοσταλγείς το φως. Εγώ νοσταλγώ το φως και χαιρόμαστε που ξεκαθαρίζει αργά η γρήγορα το, μες στη λήθη, παρελθόν. Η ζωή ούτως ή άλλως έγινε όπως έγινε στο χθες, για να γίνει από αύριο καλύτερη.

gkoysman3

Ο Χρήστος Σκυλλάκος είναι κριτικός και θεωρητικός κινηματογράφου, φωτογράφος, εικαστικός, επιμελητής εκδόσεων και εισηγητής σεμιναρίων θεωρίας & ιστορίας κινηματογράφου. Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ) και μέλος της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI) και του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (ΕΕΤΕ). Γεννημένος το 1984 σπούδασε Νομική.